راه راستی بررسی و نقد باورهای زرتشتیان و باستان ستایان
نوشتاری از اینجانب در مجله آینه پژوهش، ش ۴۴، خرداد و تیر ۱۳۷۶
در شـماره ۳۷ مجله وزین آینه پژوهش نوشتاری تحت عنوان «شاهکارهای ادبی» به چاپ رسید کـه در آن ۵۷ شـاهکار ادبی معرفی گردید. در اینجا چند شاهکار ادبی دیگر معرّفی می شود. در آن شماره نام صناعاتی کـه در پاره ای از آثار به کار رفته معرّفی و توضیح داده شد, لیکن بخشی از این صناعات هـنوز نامگذاری نشده است.
۵۸. تمام خـطبه هـای حضرت امیرالمؤمنین(ع) شاهکار ادبی است, لیکن زیبایی کلام زیر برای کسی که با زبان عربی آشنایی نداشته باشد نیز محسوس است. آغاز:
سبحان اللّه حقاً حقاً, انّ المولی صمد یبقی, یحلم عنّا رفقاً رفـقاً, لولا حلمه کنّا نشقی, حقاً حقاً صدقاً صدقاً, انّ المولی یسائلنا ویوافقنا ویحاسبنا, یا مولانا لاتهلکنا وتدارکنا واستخدمنا واستخلصنا, حلمک عنّا فد جرّأنا.۱
۵۹. واصل بن عطاء (۸۰ ـ ۱۳۱ق) نمی توانست حرف (راء) را درست تلّفظ نـماید. لذا هـنگام سخن گفتن الفاظی را به کار می برد که حرف (راء) در آنها نباشد; به گونه ای که حتّی نزدیکترین افراد نمی دانستند که او توان تلفّظ (راء) را ندارد. نامه زیر ـ که تقریباً در تمام کلمات آنـ حـرف (راء) به کار رفته ـ به او داده شد تا بخواند:
امر امیرالامراء الکرام ان یحفر بئر علی قارعه الطریق فیشرب منها الصادر والوارد.
واصل بن عطاء آن را بی درنگ این گونه خواند:
حکم حاکم الحکّام الفخام ان ینبش جبّ عـلی جـادّه الممشی فیسقی منه الصادی والغادی.۲
۶۰. خطبه زیر نیز از واصل بن عطاء با حذف حرف (راء) است. آغاز:
الحمد للّه القدیم بلاغایه, والباقی بلانهایه, الّذی علا فی دنوّه, ودنا فی علّوه, فلایحویه زمان, ولایحیط بـه مـکان, ولایـؤده حفظ ماخلق, ولم یخلقه علی مـثالٍ سـبق, بـل انشأه ابتداعاً, وعدّله اصطناعاً.۳
۶۱. سوره برائت به واصل بن عطاء داده شد تا بخواند. وی آغاز آن را (برائه من اللّه ورسوله الی الذین عاهدتم من المـشرکین فـسیحوا فـی الارض اربعه اشهر) بالبداهه این گونه خواند:
عهد من اللّه ونبیّه الی الّذیـن عـاهدتم من الفاسقین فسیحوا فی البسیطه هلالین هلالین.۴
۶۲. حرف (راء) از ابیات زیر حذف شده است. آغاز:
وشادن سألته عن اسمه
فقال لی باللثغ عباث
بات یعاطینی سخامیه
وقال لی قد هـجع النّاث۵
۶۳. احـمد بـن حسن بن علی (۶۴۹ ـ ۷۲۸ق) خطبه زیر را بدون الف انشاء کرده اسـت. آغاز:
حمدتُ ربی جلّ من کریم محمود, وشکرته عزّ من عظیم معبود, ونزّهته عن جهل کلّ ملحد کفور, وقدّسته عـن قـول کـلّ مفسد غرور, کبیر
_______________________________
۱. بحار, ج۴۰, ص۱۷۲.
۲. شذرات الذهب فی اخبار من ذهب, ابـن عـماد, بیروت, دارالکتب العلمیّه, ج۱, ص۱۸۳.
۳. نوادر المخطوطات, عبدالسلام هارون, مصر, چاپ دوم, ۱۳۹۲ق, ص۱۳۴; جمهره خطب العـرب, احـمد زکـی صفوت, مصر, چاپ دوم, ۱۳۸۱ق, ج۲, ص۵۰۱.
۴. نوادر المخطوطات, ص۱۲۶.
۵. نوادر المخطوطات, ص۱۲۶.
آینه پژوهش » شماره ۴۴ (صفحه ۸)
لو تقوّم فـی فـهم لحـدّ, قدیر لو تصوّر فی رسم لحدّ, لو عرته فکره تصوّر لتصوّر, ولو حدّته فکره لتقدّر.۶
۶۴. قصیده بی نـقطه از سـالک در مـدح امام علی(ع). آغاز:
اسداللّه سرّ داور کل
اسداللّه صهر صدر رسل
محرم سر کردگار ودود
ولد عمّ احمد محمود۷
۶۵. قصیده بی نقطه دیگر از سـالک در مـدح امام علی(ع). آغاز:
مهر در دار حمل آمده در اوّل سال
کوه و صحرا همه را لاله و گل مالامال
آمده سرو دل آرا و در آوا صلصل
آمده روح ده کلّ مروّح سلسال۸
۶۶. در ابیات زیـر از حـریری, صـناعت رقطاء (حرفی منقوط و حرفی غیر منقوط) به کار رفته است. آغاز:
سید قُلَّب سبوق مبرّ
فِطن مغرب غـروف عیوب
مخلف مـتلف اغرّ فرید
نابه فاضل ذکیّ انوف۹
۶۷. در ابیات زیر علاوه بر اینکه تمام حروف, منقوط است, تـمام حـروف را مـی توان به هم متصل نمود. به عبارت دیگر این ابیات موصّل نیز می باشند. آغاز:
فتنتنی فـجنّتنی تَجَنّی
بتجنٍّ یـفتنّ غبّ تجنّی
شغفتنی بجفن ظبی غضیض
غنج یقتضی تغیّض جفنی۱۰
۶۸. ابوالفضل عیاض (۴۷۶ـ۵۴۴ق) نام تمام سوره هـای قـرآن را بـه ترتیب در خطبه زیر به کار برده است. (صناعت توریه) آغاز:
(الحمدللّه الّذی افتتح بالحمد کلامه, و بیّن فـی سـوره البـقره احکامه, ومدّ فی آل عمران و النساء مائده الانعام لیتمّ إنعامه, وجعل فی الاعـراف انـفال توبه یونس والر کتاب احکمت آیاته, بمجاوره یوسف الصّدیق فی دار الکرامه.۱۱
۶۹. نام سوره های قرآن در خطبه سعید بـن احـمد مقرّی نیز به ترتیب به کار رفته است. آغاز:
الحمد للّه الّذی افتتح بفاتحه الکـتاب سـوره البقره, لیصطفی من آل عمران رجالاً و نساء, وفـضّلهم تـفضیلاً, و مـدّ مائده انعامه و رزقه, لیعرف اعراف انفال کـرمه حـقّه علی اهل التوبه, وجعل لیونس فی بطن الحوت سبیلاً ونجّی هوداً من کـربه وحزنه.۱۲
۷۰. کـفعمی نیز نام سوره های قـرآن را بـه ترتیب در خـطبه زیـر بـه کار برده است. آغاز:
الحمد للّه الّذی شرّف النبیّ العـربی بـالسبع المثانی وخواتیم البقره من بین الانام, وفضّل آل عمران علی الرّجال والنساء, بـما وهـب لهم من مائده الانعام, ,منحهم بـاعراف الانفال, وکتب لهم بـراءهً مـن الآثام, واشهد ان لا اله الاّ اللّه وحده لاشریک لهـ, الّذی نـجّی یونس و هوداً و یوسف من قومهم.۱۳
۷۱. عبداللّه بن مبارک گفتگویی را با پیرزنی انجام داده است کـه پیـرزن تمام پاسخها را با قرآن سـخن مـی گـفته است. عبدالله بـن مـبارک می گوید:
از زیارت بیت اللّه بـرمی گـشتم, در راه پیرزنی را دیدم, به او سلام کردم, در جواب این آیه را قرائت نمود: (سلام قولاً من رب رحـیم). گـفتم: در این بیابان تنها چه می کـنی؟ گـفت: (من یـضلل اللّه فـلا هـادی له). فهمیدم راه را گم کـرده است. گفتم: می خواهی به کجا بروی؟ گفت: (سبحان الّذی اسری بعبده لیلاً من المسجد الحـرام الی المـسجد الاقصی). دانستم
_______________________________
۶. جمهره خطب العرب, ج۳, صـ۲۱۷; الاحـاطه فـی اخـبار عـزناطه, لسان الدّین بـن خـطیب, مصر, مکتبه الخانجی, ۱۳۹۳ق, ج۱, ص۲۹۰.
۷. زندگانی حضرت معصومه(س) و تاریخ قم, سید مهدی صحفی, چاپ ششم, ص۹۰.
۸. هـمان, ص۸۸.
۹. حـدائق السـحر فی دقایق الشعر, رشیدالدین وطواط (ضمیمه دیـوان رشـیدالدین وطـواط), تـهران, کـتابخانه بـارانی, ۱۳۳۹ش, ص۶۸۶.
۱۰. همان, ص۶۸۴, به نقل از مقامات حریری. با توجّه به اینکه حریری تمام حروف منقوط را از ابیات مزبور حذف نموده است, روشن می گردد, گذاردن نقطه زیر یـاء بزرگ در عربی را نمی توان رسم الخط جدید عربی پنداشت, بلکه گذاردن نقطه زیر یاء بزرگ از هزار سال پیش معمول بوده است; والاّ حریری یاء بزرگ را در این ابیات به کار نمی برد.
۱۱. جـمهره خـطب العرب, ج۳, ص۲۱۹.
۱۲. همان, ص۲۲۲.
۱۳. همان, ص۲۲۴.
آینه پژوهش » شماره ۴۴ (صفحه ۹)
از زیارت بیت اللّه برگشته است و می خواهد به بیت المقدّس برود.۱۴
۷۲. در نامه ای که میان حضرت علی(ع) و معاویه مبادله شده صناعت تصحیف به کار رفته است: امام(ع) بـرای مـعاویه چنین مرقوم فرمود:
غرّک عزّک, فصار قصار, ذلک ذلّک, فاخش فاحِشَ, فعلِک فعلّک, تُهدا بهذا.۱۵
معاویه در پاسخ چنین نوشت:
غلی قدری علی قدری.*
۷۳. ابیات زیر را علاوه بر اینکه از ابتدا به انـتها مـی توان خواند, از پایان آخرین مـصراع بـه طرف مصراع اوّل نیز قابل خواندن است:
آرام برای حور دارم یار
زین شوخ مراد ما دمی مرگ رو
امشب می و کنجی و همه شب همره
خوش ناز منی بلا مجو مرگ مر
آیم بر حرب زوار ای مـه ناخوش
شو خـانه میا روز بر حرب می
آرم کـرم و جـمال بینم زان شوخ
هر مه بشیم هیچ نگویم به شم
آور که می مدام دارم خوش نیز
آرای مراد روح یارب ما را۱۶
۷۴. در ابیات زیر نیز هرکدام جداگانه صناعت انعکاس به کار رفته است:
ملک الکلام لکل مالک الکلم
دعاک للرّوح وحور لک اعد
مودته تدوم لکل هول
وهل کـل مـودته تدوم
شو همره بلبل بلب هر مهوش
شکر به ترازوی وزارت برکش
ترازوی زر طرزی وزارت
امید آشنایان شادی ما۱۷
۷۵. در ابیات زیر صناعت توشیح به کار رفته است. آغاز:
بیش از اندازه این طایفه (بر بنده نهاد
جود تو بار گران) زان دو کف گوهر بار
دیگرانند چو من بـنده و (مـن بنده ز شکر
عاجزم چـون دگران) وز خجلی گشته فگار
در صورتی که عبارات داخل گیومه جداگانه خوانده شود, بیت زیر به دست می آید:
بر بـنده نهاد جود تو بار گران
من بنده ز شکر عاجزم چون دگران۱۸
۷۶. هنگام خواندن ربـاعی زیـر, لبـها به هم نمی خورند:
ای دیده رخ نگار دیدن خطر است
ای دل سر این رشته کشیدن خطر است
هان تا نچشی ز ساغر عشق دگر
زنهار دلا زهـر چـشیدن خطر است۱۹
۷۷. در دو بیت زیر صناعت توزیع یا تکریر (تکرار حرف یا کلمه ای در عبارت) بـه کـار رفـته و در تمام کلمات حرف (میم) وجود دارد:
محمّد المصطفی المختار م%
اردیبهشت ۱۳۹۵
