راه راستی بررسی و نقد باورهای زرتشتیان و باستان ستایان
مقاله ای از مدیر سایت در مجله پیام زن، ش ۱۶۷، بهمن ۱۳۸۴.
مقدمه
در حادثه عاشورا از شخصیتی به نام ام کلثوم نام برده می شود. خبرهای فراوانی در مورد حضور او رسیده است؛ از جمله ابن اعثم (م ۳۱۴ ق) می نویسد:
… و أقبل الشمر بن ذیالجوشن ـ لعنه اللّه ـ حتی وقف قریبا من خیمه النساء فقال لقومه: ادخلوا فاسلبوا بزیهن. قال: فدخل القوم فأخذوا کل ما کان فی الخیمه حتی افضوا إلی قرط کان فی أذن أم کلثوم ـ رضی اللّه عنهم ـ فأخذوه و خرموا أذنها.(۱)
شمر بن ذی الجوشن ـ لعنه اللّه ـ نزدیک خیمه زنان آمد و به لشکرش گفت: داخل شوید و زینتهای آنان را بگیرید. آنها نیز وارد شدند و هرچه در خیمه بود برداشتند حتی گوشواره ام کلثوم را کشیدند و گوشش را پاره کردند.
همین مضمون را ابن شهر آشوب (م۵۸۸ ق) هم آورده است.(۲)
دانلود مقاله «ام کلثوم در کربلا»
ابن نمای حلی (م ۶۴۵ ق) نیز می نگارد:
خطبت أم کلثوم بنت علی علیه السلام من وراء کلّه و قد غلب علیها البکاء؛ فقالت: یا أهل الکوفه سوءه ما لکم خذلتم حسینا و قتلتموه و سبیتم نساؤه… ؟!(۳)
ام کلثوم دختر امام علی علیه السلام از پشت پرده در حالی که گریه بر او چیره شده بود، چنین خطبه خواند: ای اهل کوفه، بدا به حال شما! چرا حسین را یاری نکردید و او را کشتید و زنانش را به اسارت گرفتید؟!
خطبه فوق را سید بن طاووس (م ۶۶۴ ق) نیز از زبان ام کلثوم نقل کرده است.(۴)
از جمله مباحث مطرح در مورد ام کلثومی که در واقعه عاشورا حضور داشته این است که او کیست؟ آیا او همان زینب کبری علیهاالسلام است و «ام کلثوم» کنیه او است یا اینکه ام کلثوم خواهر حضرت زینب است؟
نظر به اختلاف میان پژوهشگران در پاسخ به این پرسش، بر آن شدیم دیدگاه های مختلف را مورد بررسی قرار دهیم. در خور توجه است که در این بررسی، به منابعی تمسک می کنیم که بتوان به آنها به عنوان منبع تاریخی استناد کرد و به کتابهایی که در قرون متأخر نوشته شده یا بی اعتباری آنها روشن است، استناد نمی کنیم.
در مورد ام کلثوم حاضر در کربلا سه فرض قابل طرح است که آنها را مطرح و نتیجه تحقیق خود را عرضه می کنیم.
ام کلثوم دختر حضرت فاطمه (س) غیر از زینب کبری(س)
بر اساس اخبار متعدد، امام علی علیه السلام از حضرت زهرا علیهاالسلام دو دختر به نامهای زینب و ام کلثوم داشته است. بعضی از آنها را در اینجا می آوریم و برخی دیگر را ذیل فرض سوم ذکر می کنیم:
ـ محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ ق):
ولدت فاطمه لعلی: الحسن و الحسین و محسن، فذهب محسن صغیرا، و ولدت له أم کلثوم و زینب.(۵)
فاطمه علیهاالسلام برای علی علیه السلام این فرزندان را به دنیا آورد: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و ام کلثوم و زینب.
ـ محمد بن سعد (م ۲۳۰ ق):
قال محمد بن عمر: و ولدت فاطمه لعلی: الحسن و الحسین و أم کلثوم و زینب.(۶)
محمد بن عمر می گوید: فاطمه برای علی، حسن و حسین و ام کلثوم و زینب را به دنیا آورد.
ـ محمد بن سلیمان کوفی (زنده در ۳۰۰ ق):
وزنت [فاطمه] بنت رسول اللّه شعر حسن و حسین و زینب و أم کلثوم فتصدّقت بزنته فضّه.(۷)
حضرت فاطمه علیهاالسلام موی حسن و حسین و زینب و ام کلثوم را وزن کرد و هموزن آن را صدقه داد.
ـ محمد بن احمد دولابی (م ۳۱۰ ق):
و أما فاطمه بنت رسول اللّه فتزوجها علی بن أبیطالب فولدت له الحسن الأکبر و الحسین و هو المقتول بالعراق بالطف و زینب و أم کلثوم فهؤلاء ما ولدت فاطمه بنت رسول اللّه من علی بن أبیطالب.(۸)
علی بن ابی طالب علیه السلام با حضرت فاطمه علیهاالسلام ازدواج کرد و حاصل این ازدواج حسن (بزرگ تر) و حسین ـ که در عراق در سرزمین طف به شهادت رسید ـ و زینب و ام کلثوم است. اینها کسانی هستند که حضرت فاطمه علیهاالسلام از علی علیه السلام به دنیا آورد.
ـ شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق):
قلت لأبیعبداللّه : هل قال رسول اللّه : إن فاطمه أحصنت فرجها فحرّم اللّه ذریتها علی النار؟ قال: نعم، عنی بذلک الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم.(۹)
راوی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: فاطمه پاک است پس خداوند ذریه او را بر آتش حرام کرده است؟ امام علیه السلام فرمود: بله، مراد پیامبر صلی الله علیه و آله از این سخن، حسن و حسین و زینب و ام کلثوم است.
ـ شیخ صدوق به نقل از حماد بن عثمان:
قلت لأبیعبداللّه : جعلت فداک، ما معنی قول رسول اللّه : إن فاطمه أحصنت فرجها فحرّم اللّه ذرّیتها علی النار؟ فقال: المعتقون من النار هم ولد بطنها: الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم.(۱۰)
به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت گردم، معنای این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله چیست که فرمود: فاطمه پاک است پس خداوند ذرّیه او را بر آتش حرام کرد؟ امام جواب داد: رهاشدگان از آتش فرزندان بلافصل او هستند: حسن و حسین و زینب و ام کلثوم.
از این اخبار به ضمیمه خبرهای بعدی که نشان می دهند زینب و ام کلثوم دو نفر بوده اند، به دست می آید ام کلثوم حاضر در کربلا دختر دیگر حضرت زهرا علیهاالسلام می باشد.
اشکال: مشکلی که در اینجا وجود دارد این است که بر اساس اخبار رسیده، ام کلثومی که مادرش حضرت زهرا علیهاالسلام است در زمان حیات امام حسن علیه السلام از دنیا رفت؛ زیرا آن حضرت در نماز بر او شرکت داشت. بنابر این نمی تواند در کربلا حضور داشته باشد. بعضی اخبار در این زمینه عبارتند از:
ـ محمد بن سعد از قول عبداللّه بهی:
شهدتُ ابن عمر صلی علی أم کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب فجعل زیدا فیما یلی الإمام و شهد ذلک حسن و حسین.(۱۱)
حاضر بودم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و زید در طرف امام جماعت گذارده شد و حسن و حسین علیهماالسلام در نماز شرکت داشتند.
ـ محمد بن سعد:
إنه (ابن عمر) صلی علی أم کلثوم بنت علی و ابنها زید و جعله مما یلیه و کبّر علیهما أربعا… و خلفه الحسن و الحسین ابنا علی و… .(۱۲)
ابن عمر بر ام کلثوم دختر علی علیه السلام و فرزند ام کلثوم زید نماز خواند و زید را در طرف امام جماعت گذاردند و چهار بار بر او تکبیر گفت … و پشت سر او حسن و حسین فرزندان علی علیه السلام در نماز شرکت داشتند.
ـ ابن ابی شیبه (م ۲۳۵ ق) از قول عمار:
شهدت أم کلثوم و زید بن عمر ماتا فی ساعه واحده فأخرجوهما فصلی علیهما سعید بن العاص فجعل زیدا مما یلیه و جعل أم کلثوم بین یدی زید و فی الناس یومئذ ناس من أصحاب النبی صلی الله علیه و آله و الحسن و الحسین فی الجنازه.(۱۳)
شاهد بودم که ام کلثوم و زید بن عمر در یک زمان از دنیا رفتند و آنان را خارج کرده سعید بن عاص بر آن دو نماز خواند و زید را در طرف امام گذاشتند و ام کلثوم در مقابل زید بود. در میان مردم عده ای از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و حسن و حسین بودند.
ـ بخاری (م ۲۵۶ ق):
توفی زید بن عمر و أم کلثوم فقدّموا عبداللّه بن عمر و خلفه الحسن و الحسین.(۱۴)
زید بن عمر و ام کلثوم از دنیا رفتند و عبداللّه بن عمر را برای نماز، جلو قرار دادند و پشت سر او حسن و حسین علیهماالسلام بودند.
ـ بخاری از قول عبداللّه بهی:
شهدت أم کلثوم و زید بن عمر بن الخطاب صلی علیهما ابن عمر و شهد ذلک الحسن و الحسین.(۱۵)
حضور داشتم که ابن عمر بر ام کلثوم و زید بن عمر بن خطاب نماز خواند و حسن و حسین در نماز شرکت کردند.
ـ محمد بن احمد دولابی:
إن أم کلثوم بنت علی و زید بن عمر ماتا فکفّنا و صلی علیهما سعید بن العاص و خلفه الحسن و الحسین و أبوهریره.(۱۶)
ام کلثوم دختر علی علیه السلام و زید بن عمر از دنیا رفتند و تکفین شدند. سعید بن عاص بر آنها نماز خواند و پشت سر او حسن و حسین و ابوهریره بودند.
ـ شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق):
أخرجت جنازه أم کلثوم بنت علی علیه السلام و ابنها زید بن عمر و فی الجنازه الحسن علیه السلام و الحسین علیه السلام و عبداللّه بن عمر و… .(۱۷)
جنازه ام کلثوم دختر علی علیه السلام و پسرش زید بن عمر را بیرون آوردند و پشت سر جنازه، حسن علیه السلام و حسین علیه السلام و عبداللّه بن عمر و … بودند.
از این اخبار به دست نمی آید که مادر این ام کلثوم، حضرت فاطمه علیهاالسلام است؛ اما از خبرهای فراوان دیگر این امر به دست می آید.(۱۸) در اینجا به ذکر بعضی از اخبار بسنده می کنیم:
ـ محمد بن سعد:
أم کلثوم بنت علی بن أبیطالب بن عبد المطلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصی و أمها فاطمه بنت رسول اللّه و أمها خدیجه بنت خویلد بن أسد بن عبد العزی بن قصی تزوّجها عمر بن الخطاب.(۱۹)
ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب علیه السلام و مادرش فاطمه علیهاالسلام دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و مادر او خدیجه دختر خویلد است که عمر بن خطاب با او ازدواج کرد.
ـ مالک بن انس:
… وضعت جنازه أم کلثوم بنت علی بن أبیطالب من فاطمه بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ـ و هی امرأه عمر بن الخطاب.(۲۰)
جنازه ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب علیه السلام از فاطمه علیهاالسلام بر زمین گذاشته شد و او همسر عمر بود.
ـ ابن شهر آشوب:
فولد من فاطمه علیهاالسلام : الحسن و الحسین و المحسن سقط و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری تزوجها عمر.(۲۱)
فرزندان فاطمه علیهاالسلام عبارتند از: حسن و حسین و محسن ـ که سقط شد ـ و زینب کبری و ام کلثوم کبری که عمر با او ازدواج کرد.
ـ محمد بن احمد دولابی (م ۳۱۰ ق):
تزوّج علی بن أبیطالب فاطمه بنت رسول اللّه فولدت له حسنا و حسینا و زینب و أم کلثوم و رقیه فماتت رقیه و لم تبلغ. و أما زینب فکانت عند عبداللّه بن جعفر بن أبیطالب و أما أم کلثوم فکانت عند عمر بن الخطاب.(۲۲)
علی بن ابی طالب علیه السلام با فاطمه علیهاالسلام ازدواج کرد و ثمره این ازدواج، حسن و حسین و زینب و ام کلثوم و رقیه بود. رقیه پیش از بلوغ از دنیا رفت. زینب همسر عبداللّه بن جعفر بن ابی طالب و ام کلثوم همسر عمر بن خطاب بود.
ـ محمد بن حبان (م ۳۵۴ ق):
تزوج عمر أم کلثوم بنت علی بن أبیطالب و هی من فاطمه.(۲۳)
عمر با ام کلثوم دختر علی علیه السلام ازدواج کرد و مادر او فاطمه بود.
ـ بلاذری (م ۲۷۹ ق):
ولد علی بن أبیطالب الحسن و الحسین و محسن درج صغیرا و زینب الکبری تزوجها عبداللّه بن جعفر بن أبیطالب فولدت له و أم کلثوم الکبری تزوجها عمر بن الخطاب و أمهم فاطمه بنت رسول اللّه ـ صلی اللّه علیه و سلم.(۲۴)
فرزندان علی بن ابی طالب عبارتند از: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و زینب کبری ـ که عبداللّه بن جعفر با او ازدواج کرد و از او فرزنددار شد ـ و ام کلثوم کبری ـ که عمر با او ازدواج کرد ـ مادر همه اینها فاطمه علیهاالسلام است.
ـ طبری (م ۳۱۰ ق):
تزوج عمر بن الخطاب أم کلثوم ابنه علی بن أبیطالب و هی ابنه فاطمه بنت رسول اللّه ـ صلی اللّه علیه و سلم.(۲۵)
عمر با ام کلثوم دختر علی علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام ازدواج کرد.
ـ قطیعی (م ۳۶۸ ق):
إن عمر بن الخطاب خطب إلی علی بن أبیطالب أم کلثوم فاعتلّ علیه بصغرها فقال: إنی لم أرد الباه و لکنی سمعت رسول اللّه ـ صلی اللّه علیه و سلم ـ یقول: کل سبب و نسب منقطع یوم القیامه ماخلا سببی و نسبی کل ولد أب فإن عصبتهم لأبیهم ماخلا ولد فاطمه فإنی أنا أبوهم و عصبتهم.(۲۶)
عمر برای خواستگاری از ام کلثوم نزد امام علی علیه السلام رفت. امام عذر آورد که او کوچک است. عمر گفت: من برای شهوت نمی خواهم ازدواج کنم؛ بلکه از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که در قیامت همه سبب و نسبها قطع می شود غیر از سبب و نسب من. رگ و ریشه هر کسی از طریق پدرش است؛ به جز فرزندان فاطمه که من پدرشان هستم.
در اخبار متعدد دیگر نام مادر ام کلثوم ذکر نشده؛ اما عمر هدف خود از این ازدواج را این گونه ذکر کرده که می خواهد نسلی از پیامبر صلی الله علیه و آله داشته باشد.(۲۷) روشن است که این خواسته عمر زمانی تحقق می یابد که با فرزند حضرت زهرا علیهاالسلام ازدواج کند.
از آنچه در فرض اول گذشت به دست آمد که ام کلثوم دختر حضرت زهرا علیهاالسلام در زمان حیات امام حسن علیه السلام از دنیا رفت و در حادثه کربلا حضور نداشته است.
ام کلثوم کنیه زینب کبری(س)
برخی بر این باورند ام کلثومی که در واقعه عاشورا از او نام می برند، در واقع زینب کبری است و به عبارت دیگر ام کلثوم کنیه زینب کبری است.(۲۸) گویا دلیلشان این است که ام کلثومی که مادرش حضرت زهرا علیهاالسلام است قبل از واقعه عاشورا از دنیا رفت و از سوی دیگر بعضی خبرها در مورد حضرت زینب در مورد ام کلثوم هم نقل شده و بر عکس. چند نمونه از این دست را مرور می کنیم:
الف) بر اساس منابع متعدد، وقتی دشمنان تصمیم گرفتند امام سجاد علیه السلام را به شهادت برسانند، زینب کبری خود را روی آن حضرت انداخت و اظهار داشت: اگر بناست او کشته شود، پیش از او من را بکشید. زینب کبری به این صورت از شهادت امام علیه السلام جلوگیری کرد.(۲۹)
اما اسفراینی در نور العین، صفحه ۵۳ همین قضیه را به ام کلثوم نسبت داده است.
ب) طبری:
لما دخل برأس حسین و صبیانه و أخواته و نسائه علی عبیداللّه بن زیاد لبست زینب ابنه فاطمه أرذل ثیابها و تنکرت و حف بها إماؤها فلما دخلت جلست، فقال عبیداللّه بن زیاد: من هذه الجالسه؟ فلم تکلمه. فقال ذلک ثلاثا، کل ذلک لاتکلمه. فقال بعض إمائها: هذه زینب ابنه فاطمه. قال: فقال لها عبیداللّه الحمد لله الذی فضحکم و قتلکم و أکذب أحدوثتکم. فقالت: الحمد لله الذی أکرمنا بمحمد ـ صلی اللّه علیه وسلم ـ و طهّرنا تطهیرا لا کما تقول أنت؛ إنما یفتضح الفاسق و یکذب الفاجر … .(۳۰)
هنگامی که سر مبارک امام حسین علیه السلام و فرزندان و خواهران و زنان اهل بیت حضرت را بر عبیداللّه بن زیاد وارد کردند، زینب دختر فاطمه علیهاالسلام پست ترین لباسش را پوشید و ناشناس در میان کنیزانش وارد شد و نشست. عبیداللّه پرسید: این زن کیست؟ زینب کبری جواب نداد. تا سه بار این سؤال را تکرار کرد اما حضرت جواب نداد. بعضی کنیزان گفتند: او زینب دختر فاطمه علیهاالسلام است. عبیداللّه خطاب به حضرت گفت: سپاس خدایی را که شما را رسوا کرد و کشت و بدعتهایتان را باطل کرد. زینب کبری فرمود: سپاس خدایی را که ما را به محمد صلی الله علیه و آله گرامی داشت و ما راپاک گرداند نه آن گونه که تو می گویی؛ همانا فاسق رسوا می شود و فاجر تکذیب می گردد.
همین مضمون در منابع متعدد دیگر نیز در مورد زینب کبری نقل شده است.(۳۱) اما در نور العین، صفحه ۵۷ این قضیه به ام کلثوم نسبت داده شده است.
ج) ابن نمای حلی (م ۶۴۵ ق):
خطبت أم کلثوم بنت علی علیه السلام من وراء کله وقد غلب علیها البکاء فقالت: یا أهل الکوفه سوءه ما لکم خذلتم حسینا وقتلتموه وسبیتم نساءه… ثم قالت:
قتلتم أخی صبرا فویل لأمکم
ستجزون نارا حرّها یتوقد(۳۲)
ام کلثوم دختر امام علی علیه السلام از پشت پرده در حالی که گریه بر او چیره شده بود، چنین خطبه خواند: ای اهل کوفه، بدا به حال شما! چرا حسین را یاری نکردید و او را کشتید و زنانش را به اسارت گرفتید؟!
سپس این شعر را خواند:
برادرم را با زجر کشتید؛ وای بر مادرانتان. به زودی در آتشی که شعله هایش زبانه می کشد مجازات می شوید.
ابن طاووس نیز این خطبه را از ام کلثوم نقل کرده(۳۳) اما محمدعلی قراچه داغی تبریزی (م ۱۳۱۰ ق) این خطبه را به حضرت زینب علیهاالسلام نسبت داده است.
د) طبرسی (م ۵۶۰ ق) آورده است که وقتی اسرا به کوفه رسیدند، حضرت زینب پس از دعوت مردم به سکوت، فرمود:
أما بعد یا أهل الکوفه، یا أهل الختل و الغدر و الخذل و المکر، ألا فلارقأت العبره… .(۳۴)
ای اهل کوفه، ای اهل مکر و حیله، اشکهایتان خشک نشود.
ابن طیفور (م ۳۸۰ ق) نوشته است که ام کلثوم پس از ساکت کردن مردم این سخن را فرمود.(۳۵)
اشکال: ایراداتی بر این دیدگاه نیز وارد است:
اولاً، اخبار متعدد نشان می دهند که نه تنها ام کلثوم در کربلا حضور داشته، بلکه این کنیه نمی تواند برای زینب کبری علیهاالسلام باشد و به عبارت دیگر ام کلثوم و زینب دو نفر بوده اند؛ زیرا از هر دو آنها در یک واقعه سخن گفته اند. به چند خبر توجه کنید:
ـ دینوری (م ۲۸۲ ق):
مضی الحسین ـ رضی اللّه عنه ـ أیضا نحو مکه و معه أختاه: أم کلثوم و زینب و ولد أخیه و… .(۳۶)
امام حسین علیه السلام با همراهی خواهرانش ام کلثوم و زینب و فرزندان برادرش به طرف مکه حرکت کرد.
ـ ابوالفرج اصفهانی (م ۳۵۶ ق) هنگام شمارش اسرا:
… و زینب العقیله و أم کلثوم بنت علی بن أبیطالب و سکینه بنت الحسین… .(۳۷)
ـ امام حسین علیه السلام پس از رسیدن به سرزمین کربلا، ابیاتی را خواند که چنین آغاز می شوند:
یا دهر أف لک من خلیل
کم لک بالإشراق و الأصیل
ابن اعثم پس از آن نوشته است:
و سمعت ذلک أخت الحسین زینب و أم کلثوم فقالتا: یا أخی هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال: نعم یا أختاه. فقالت زینب: واثکلتاه! لیت الموت أعدمنی الحیاه… و جعلت أم کلثوم تنادی: واجدّاه! واأبی علیاه! واأماه واحسناه! واحسیناه!… .(۳۸)
این شعر را خواهران حسین، زینب و ام کلثوم شنیدند و گفتند: ای برادر، این سخن کسی است که یقین به کشته شدن دارد. امام فرمود: بله، خواهرانم. زینب گفت: ای وای، کاش مرگ مرا از بین می برد … و ام کلثوم ندا داد: وا جدّا، ای پدرم علی، ای مادرم، ای حسن، ای حسین … .
سید بن طاووس نیز پس از شعر مذکور، از قول راوی می نویسد:
فسمعت زینب بنت فاطمه علیهاالسلام ذلک؛ فقالت: یا أخی، هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال علیه السلام : نعم یا أختاه. فقالت زینب: واثکلتاه ینعی الحسین علیه السلام إلی نفسه.
قال: فبکی النسوه و لطمن الخدود و شققن الجیوب و جعلت أم کلثوم تنادی: وامحمداه، واعلیاه، واأماه، واأخاه، واحسیناه… ثم قال [الحسین: [یا أختاه یا أم کلثوم و أنت یا زینب و أنت یا فاطمه … .(۳۹)
زینب این شعر را شنید و عرض کرد: ای برادر، این سخن، کلام کسی است که یقین به کشته شدن دارد. امام فرمود: بله، خواهرم. زینب گفت: ای وای حسین از مرگش خبر می دهد.
زنان گریستند و به صورتهایشان صدمه زدند و گریبان دریدند. ام کلثوم هم ندا داد: ای محمد، ای علی، ای مادر، ای برادر، ای حسین … سپس امام فرمود: خواهرانم، ای ام کلثوم، ای زینب، ای فاطمه … .
ثانیا، بعید است کنیه حضرت زینب علیهاالسلام ام کلثوم باشد؛(۴۰) زیرا امام علی علیه السلام از حضرت فاطمه علیهاالسلام دو دختر به نامهای زینب و ام کلثوم کبری داشته و از همسر دیگر دختری به نام ام کلثوم صغری داشته است (م تن اخبار در ادامه می آید.) ظاهرا اگر کنیه زینب کبری، «ام کلثوم» بود، کنیه خواهر کوچک تر او موصوف به «کبری» نمی شد و الا این شخص موصوف به “وسطی” می شد.
نصی نداریم که «ام کلثوم» کنیه حضرت زینب است و ظاهرا چنین ادعایی استنباط و برداشت برخی محققان از مجموع اخبار است.(۴۱) بنا به نقلی کنیه زینب کبری “ام حسن” بوده است.(۴۲)
ثالثا، نقل وقایع مربوط به زینب کبری در مورد ام کلثوم و برعکس، در کتابهای متأخر و در منابع غیر قابل اعتماد، صورت گرفته است؛ چنان که دو شاهد اولی که ذکر شد، اشتباه از کتاب نور العین اسفراینی است که کتابی غیر قابل اعتماد است و بر خلاف منابع متعدد کهن و قابل اعتماد نوشته است.(۴۳) در مورد شاهد سوم هم قراچه داغی (م ۱۳۱۰ ق) از علمای قرن چهاردهم است و نمی توان به گفته او استناد کرد.
البته شاهد چهارم قابل توجه است؛ اما در منابعی که بتوان آنها را به عنوان منبع تاریخی به حساب آورد، چنین امری بسیار نادر است و بعید نیست بتوان این مورد و مورد مشابه آن را ـ اگر یافت شود ـ حمل بر اشتباه کرد.
ام کلثوم دختر امام علی(ع) از غیر حضرت فاطمه(س)
این نظریه صحیح به نظر می رسد. جهت تبیین آن توجه به چند نکته لازم است:
الف) بر اساس شواهد زیاد، علاوه بر اینکه امام علی علیه السلام از حضرت فاطمه علیهاالسلام دو دختر به نامهای زینب و ام کلثوم کبری داشته از کنیزی، که نام او مضبوط نیست، دختری نیز به نام ام کلثوم صغری داشته است. برخی نقلها عبارتند از:
ـ محمد بن سعد (م ۲۳۰ ق):
کان له من الولد: الحسن و الحسین و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری و أمهم فاطمه بنت رسول اللّه … و رمله الصغری و أم کلثوم الصغری و … .(۴۴)
فرزندان علی علیه السلام عبارتند از: حسن و حسین و زینب کبری و ام کلثوم کبری که مادر آنها فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله است. فرزندان دیگر رمله صغری و ام کلثوم صغری و … هستند.
ـ بلاذری:
ولد علی بن أبیطالب: الحسن و الحسین و محسن درج صغیرا و زینب الکبری تزوجها عبداللّه بن جعفر بن أبیطالب فولدت له و أم کلثوم الکبری تزوجها عمر بن خطاب و أمهم فاطمه بنت رسول اللّه … و رمله الصغری و أم کلثوم الصغری … .(۴۵)
فرزندان امام علی عبارتند از: حسن و حسین و محسن ـ که در کوچکی از دنیا رفت ـ و زینب کبری ـ که عبداللّه بن جعفر بن ابی طالب با او ازدواج کرد و از او فرزنددار شد ـ و ام کلثوم کبری ـ که عمر با او ازدواج کرد ـ مادر همه اینها فاطمه علیهاالسلام است … و رمله صغری و ام کلثوم صغری … .
ـ محمد بن سلیمان کوفی:
ولد لعلی بن أبیطالب: الحسن و الحسین و زینب و أم کلثوم أمهم فاطمه بنت رسول اللّه … و زینب الصغری و نفیسه و أم کلثوم الصغری و… .(۴۶)
ـ طبری:
و کان لها (فاطمه) منه من الولد: الحسن و الحسین و یذکر أنه کان لها منه ابن آخر یسمی محسنا توفی صغیرا و زینب الکبری و أم کلثوم الکبری … و کان له بنات من أمهات شتی لم یسمّ لنا أسماء أمهاتهن منهن… و رمله الصغری و أم کلثوم الصغری … .(۴۷)
فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام از امام علی علیه السلام عبارتند از: حسن و حسین و می گویند که پسر دیگری به نام محسن داشته که در کوچکی از دنیا رفته است و زینب کبری و ام کلثوم کبری … امام علی علیه السلام دختران دیگری از زنان متعدد داشته که نام مادرانشان معلوم نیست. از جمله آنها رمله صغری و ام کلثوم صغری هستند.
ـ محمد بن حبان:
کان لعلی بن أبیطالب خمسه و عشرون ولدا. من الولد الحسن و الحسین و محسن و أم کلثوم الکبری و زینب الکبری و هؤلاء الخمسه من فاطمه بنت رسول اللّه و کان له من غیرها محمد بن علی و عبیداللّه و عمر و أبوبکر و یحیی و جعفر و العباس و عبداللّه و رقیه و رمله و أم الحسن و أم کلثوم الصغری و … .(۴۸)
علی بن ابی طالب ۲۵ فرزند داشت. از جمله آنها عبارتند از: حسن و حسین و محسن و ام کلثوم کبری و زینب کبری. مادر این پنج نفر فاطمه علیهاالسلام است. فرزندان امام علی علیه السلام از غیر فاطمه علیهاالسلام عبارتند از: محمد بن علی و عبیداللّه و عمر و ابوبکر و یحیی و جعفر و عباس و عبداللّه و رقیه و رمله و ام حسن و ام کلثوم صغری و … .
ـ ابن اثیر:
أول زوجه تزوجها فاطمه بنت رسول اللّه … و کان له منها… زینب الصغری و أم کلثوم الکبری… و کان له بنات من أمهات شتی لم یذکرن لنا، منهن… أم کلثوم الصغری.(۴۹)
اولین زنی که امام علی علیه السلام با او ازدواج کرد فاطمه علیهاالسلام بود و از او زینب صغری و ام کلثوم کبری و … را دارد. امام علی علیه السلام از زنان متعدد که نامشان برای ما معلوم نیست ام کلثوم صغری و … را دارد.
ب) در منابع مربوط به عاشورا، اشاره ای به نام مادر ام کلثوم نشده و از آنها همین قدر استفاده می شود که او خواهر امام حسین علیه السلام بوده است.
ج) از مجموع آنچه در مورد ام کلثوم در کربلا رسیده، به دست نمی آید که او شخصیت برجسته و نقش آفرین بوده است و منابع غیر معتبر و کتب متأخران او را به عنوان شخصیتی ممتاز و دارای موقعیت بالا معرفی کرده اند. خطبه ای که بخشی از آن از زبان او در آغاز این نوشته ذکر شد، به صورت مرسل در قرن هفتم نقل شده و آن را در منابع پیشین نیافتیم و به این قبیل نقلها نمی توان چندان اعتماد کرد.
د) بنا به نقلی مسلم بن عقیل با دو دختر امیرالمؤمنین علیه السلام که نامشان رقیه بوده ازدواج کرد.(۵۰) ابن عنبه، همسر مسلم بن عقیل را ام کلثوم دختر امام علی علیه السلام معرفی کرده است.(۵۱) بنابر این احتمال دارد کنیه رقیه «ام کلثوم» بوده است.
از مطالعه مجموع مطالب تاریخی به نظر می رسد ام کلثومی که در کربلا حضور داشته همان ام کلثوم صغری یا رقیه است و او از همسر دیگر امام علی علیه السلام غیر از حضرت زهرا علیهاالسلام بوده است. اما وقتی از ام کلثوم به عنوان دختر امام علی علیه السلام نام برده می شود، فرزند حضرت فاطمه علیهاالسلام به ذهن تبادر می کند.
نتیجه
از آنچه گذشت به دست می آید:
الف) خواهر امام حسین علیه السلام به نام ام کلثوم در کربلا حضور داشته و او غیر از زینب کبری است.
ب) امام علی علیه السلام از حضرت زهرا علیهاالسلام دختری به نام ام کلثوم کبری و از همسر دیگر ام کلثوم صغری داشته است.
ج) ام کلثوم کبری در زمان حیات امام حسن علیه السلام از دنیا رفت.
د) به خبری دست نیافتیم که نام مادر ام کلثوم حاضر در کربلا را مشخص کند. ظاهرا این ام کلثوم از همسر دیگر امام علی علیه السلام غیر از حضرت زهرا علیهاالسلام است و او ام کلثوم صغری است که مادرش کنیز بود و شاید همان رقیه همسر مسلم بن عقیل باشد.
در پایان به عنوان مؤید نتیجه تحقیق، دیدگاه مرحوم حجت الاسلام دکتر محمد ابراهیم آیتی را در باره ام کلثوم می آوریم:
«این ام کلثوم (ام کلثوم حاضر در کربلا) دختر امیرالمؤمنین است اما نه از حضرت زهرا. ام کلثوم که نامش زینب صغری است او از حضرت زهرا علیهاالسلام است و بنا بر روایت کلینی و شیخ طوسی و مرحوم طبرسی، عمر بن خطاب او را به فشار و کشمکش زیادی در زمان خلافتش به تزویج خود در آورد و بعد از او در مدینه در اثر آوار از دنیا رفت. و این ام کلثوم را که در کربلا حاضر بود ام کلثوم صغری گویند و مادرش ام ولد بود.»(۵۲)
منابع
احتجاج، احمد بن علی طبرسی (م ۵۶۰ ق)، تحقیق سید محمد باقر خرسان، دارنعمان.
الاخبار الطوال، ابوحنیفه دینوری (م ۲۸۲ ق)، تحقیق عبدالمنعم عامر، داراحیاء الکتب العربیه، چاپ اول، ۱۹۶۰ م.
اربعین حسینیه، محمد ارباب (م ح ۱۳۴۰ ق)، انتشارات اسوه، ۱۳۷۲ ش.
الارشاد فی معرفه حجج اللّه علی العباد، شیخ مفید (م ۴۱۳ ق)، تحقیق مؤسسه آل البیت:، بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ ق.
اعیان الشیعه، سید محسن امین (م ۱۳۷۱ ق)، تحقیق سید حسن امین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ ق.
الامام الحسین۷ و أصحابه، فضل علی قزوینی (م ۱۳۶۷ ق)، تحقیق سید احمد حسینی، قم، ۱۴۱۵ ق.
انساب الاشراف، احمد بن یحیی بلاذری (م ۲۷۹ ق)، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ اول، ۱۳۹۴ ق.
اهل البیت علیهم السلام فی المکتبه العربیه، سید عبدالعزیز طباطبایی (م ۱۴۱۶ ق)، قم، مؤسسه آل البیت:، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق.
البدایه و النهایه، اسماعیل بن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۸ ق.
بررسی تاریخ عاشورا، محمد ابراهیم آیتی، تهران، نشر صدوق، چاپ هشتم، ۱۳۷۲ ش.
بلاغات النساء، ابن طیفور (م ۳۸۰ ق)، قم، بصیرتی.
پژوهشی پیرامون بارگاه حضرت زینب۳، محمد حسنین سابقی، ترجمه عیسی سلیم پور اهری، قم، دفتر نشر نوید اسلام، چاپ دوم، ۱۳۸۲ ش.
التاریخ الصغیر، بخاری (م ۲۵۶ ق)، تحقیق محمود ابراهیم زاید، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۶ ق.
تاریخ الطبری، محمد بن جر یرطبری (م ۳۱۰ ق)، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ چهارم، ۱۴۰۳ ق.
تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهداء۷، سید محمد علی قاضی طباطبایی، بنیاد علمی و فرهنگی شهید آیت اللّه قاضی طباطبایی، چاپ سوم، ۱۳۶۸ ش.
تذکره الخواص، سبط ابن جوزی (م ۶۵۴ ق)، تهران، مکتبه نینوا.
الثقات، محمد بن حبان (م ۳۵۴ ق)، مؤسسه الکتب الثقافیه، چاپ اول، ۱۳۹۳ ق.
الخلاف، شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق)، تحقیق سید علی خرسان و سید جواد شهرستانی و محمد مهدی نجف، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق.
الذریه الطاهره النبویه، ابوبشر محمد بن احمد دولابی (م ۳۱۰ ق)، تحقیق سعد مبارک حسن، کویت، دار سلفیه، چاپ اول، ۱۴۰۷ ق.
السنن الکبری، بیهقی (م ۴۵۸ ق)، بیروت، دارالفکر.
سیره ابن اسحاق، محمد بن اسحاق (م ۱۵۱ ق)، تحقیق محمد حمیداللّه مغرب، معهد الدراسات والابحاث للتعریب، ۱۳۹۶ ق.
شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار:، نعمان بن محمد تمیمی (م ۳۶۳ ق)، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
الطبقات الکبری، ابن سعد (م ۲۳۰ ق)، بیروت، دار صادر.
عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، ابن عنبه (م ۸۲۸ ق)، تحقیق محمدحسن آل طالقانی، نجف، مکتبه الحیدریه، چاپ سوم، ۱۳۸۰ ق.
فتوح، احمد بن اعثم کوفی (م ۳۱۴ ق)، تحقیق علی شیری، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۱۱ ق.
فضائل الصحابه، احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، تحقیق وصی اللّه بن محمد عباس، بیروت، مؤسسه الرساله، چاپ اول، ۱۴۰۳ ق.
قاموس الرجال، محمد تقی شوشتری، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ ق.
الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م ۶۳۰ ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۶ ق.
اللهوف فی قتلی الطفوف، سید بن طاووس (م ۶۶۴ ق)، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق.
مثیر الاحزان، ابن نمای حلی (م ۶۴۵ ق)، نجف، چاپخانه حیدریه، ۱۳۶۹ ق.
المجدی فی انساب الطالبیین، علی بن محمد بن علی (ق ۵)، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.
المحبر، محمد بن حبیب بغدادی (م ۲۴۵ ق)، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، المکتب التجاری للطباعه والنشر.
المدونه الکبری، مالک بن انس (م ۱۷۹ ق)، مصر، السعاده.
المصنف، ابن ابی شیبه (م ۲۳۵ ق)، تحقیق سعید محمد لحام، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.
المصنف، ابوبکر عبد الرزاق (م ۲۱۱ ق)، تحقیق حبیب رحمان اعظمی، مجلس علمی.
معانی الاخبار، شیخ صدوق (م ۳۸۱ ق)، تحقیق علی اکبر غفاری، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ ش.
المعجم الاوسط، سلیمان بن احمد طبرانی (م ۳۶۰ ق)، تحقیق ابراهیم حسینی، دارالحرمین.
مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی (م ۳۵۶ ق)، تحقیق کاظم مظفر، قم، دارالکتاب، چاپ دوم.
مقتل الحسین۷، ابومخنف لوط بن یحیی (م ۱۵۷ ق)، تحقیق و گردآوری: حسن غفاری، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۹۸ ق.
مقتل الحسین۷، عبدالرزاق موسوی مقرم (م ۱۳۹۱ ق)، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، ۱۳۹۹ ق.
مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب (م ۵۸۸ ق)، نجف، چاپخانه حیدریه، ۱۳۷۶ ق.
مناقب الامام امیرالمؤمنین۷، محمد بن سلیمان کوفی (زنده در ۳۰۰ ق)، تحقیق محمد باقر محمودی، مجمع احیاء الثقافه الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. الفتوح، ج ۵، ص ۱۲۰.
۲. مناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص ۲۵۹.
۳. مثیر الاحزان، ص ۶۸ ـ ۶۹.
۴. اللهوف، ص ۹۱.
۵. سیره ابن اسحاق، ص ۲۳۱.
۶. طبقات کبری، ج ۸، ص ۲۶.
۷. مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام ، ج ۲، ص ۲۷۲.
۸. الذرّیه الطاهره، ص ۶۱ ـ ۶۲.
۹. معانی الاخبار، ص ۱۰۶.
۱۰. همان، ص ۱۰۶ ـ ۱۰۷.
۱۱. طبقات کبری، ج ۸، ص ۴۶۴.
۱۲. همان.
۱۳. مصنّف، ج ۳، ص ۱۹۷.
۱۴. تاریخ صغیر، ص ۱۲۸.
۱۵. همان.
۱۶. الذریه الطاهره النبویه، ص ۱۶۴.
۱۷. خلاف، ج ۱، ص ۷۲۲ و ۷۲۳.
۱۸. با توجه به اینکه اخبار این قسمت حکایت از ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب دارد، لازم به ذکر است که در این زمینه اختلافات و مباحث مهمی وجود دارد که ما در مقام بحث از آن نیستیم. کتابهای مستقلی در این باره نوشته شده است و به همین مقدار بسنده می کنیم که صاحب قاموس الرجال، روایات شیعه در مورد اصل این ازدواج را متواتر دانسته است. (ر.ک: قاموس الرجال، ج ۱۲، ص ۲۱۶)
به نظر می رسد که ازدواج ام کلثوم با عمر قابل انکار نیست؛ اما از اخبار به دست می آید که امام علی علیه السلام تمایل قلبی به چنین وصلتی نداشت و در ابتدا با این امر مخالفت کرد؛ اما عمر با سماجتها و تهدیدها، موفق به این ازدواج شد و به محضی که او مرد، امام علی علیه السلام دست دخترش را گرفت و به خانه برد.
۱۹. طبقات کبری، ج ۸، ص ۴۶۳.
۲۰. المدونه الکبری، ج ۱، ص ۱۸۲.
۲۱. مناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص ۸۹.
۲۲. الذریه الطاهره النبویه، ص ۹۲.
۲۳. الثقات، ج ۲، ص ۲۱۶.
۲۴. انساب الاشراف، ص ۱۸۹.
۲۵. تاریخ طبری، ج ۳، ص ۱۶۸.
۲۶. فضائل الصحابه، ج ۲، ص ۶۲۶.
۲۷. ر.ک: مصنف عبدالرزاق، ج ۶، ص ۱۶۴؛ شرح الاخبار، ج ۲، ص ۵۰۷؛ سنن بیهقی، ج ۷، ص ۶۴ و ۱۱۴؛ معجم اوسط، ج ۶، ص ۳۵۷؛ ذریه طاهره، ص ۱۱۵.
۲۸. ر.ک: مقتل الحسین، عبدالرزاق مقرم، ص ۳۱۶.
۲۹. ر.ک: طبقات کبری، ج ۵، ص ۳۹۰ و ۴۸۰؛ انساب الاشراف، ج ۳، ص ۴۱۲؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۲۹۳؛ مقاتل الطالبیین، ص ۸۰؛ لهوف، ص ۲۰۲؛ تذکره الخواص، ص ۲۵۸؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص ۱۵۶.
۳۰. تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۴۹.
۳۱. ر.ک: ارشاد، ج ۲، ص ۱۱۵؛ مثیر الاحزان، ص ۷۰ ـ ۷۱؛ البدایه و النهایه، ج ۸، ص ۲۱۰؛ مقتل الحسین ابومخنف، ص ۲۱۵،؛ لهوف، ص ۹۳ ـ ۹۴.
۳۲. مثیر الاحزان، ص ۶۸ ـ ۶۹.
۳۳. لهوف، ص ۹۱.
۳۴. احتجاج، ج ۲، ص ۱۰۹؛ ر.ک: مناقب ابن شهر آشوب، ج ۳، ص ۲۶۱.
۳۵. بلاغات النساء، ص ۲۴.
۳۶. الاخبار الطوال، ص ۲۲۸.
۳۷. مقاتل الطالبیین، ص ۷۹.
۳۸. الفتوح، ج ۵، ص ۸۴.
۳۹. اللهوف، ص ۴۰ ـ ۵۰.
۴۰. سید محسن امین بر این باور است که کنیه زینب کبری “ام کلثوم” نیست. (ر.ک: اعیان الشیعه، ج ۷، ص ۱۴۱)
۴۱. محمد حسنین سابقی تلاش زیادی کرده تا نشان دهد «ام کلثوم» کنیه حضرت زینب است؛ اما نصی را ارائه نکرده است. (ر.ک: پژوهشی پیرامون بارگاه حضرت زینب، ص ۱۴۹ ـ ۱۶۶)
۴۲. المجدی، ص ۱۸.
۴۳. نقل سخنان چند تن از صاحب نظران در مورد این کتاب مناسب است:
یک. میرزا محمد ارباب: «نور العین کتابی است بی اعتبار و مجهول المؤلف.» (اربعین حسینیه، ص ۲۷۲)
دو. فضل علی قزوینی: هرکس در مقتل چاپی نور العین بنگرد در می یابد که در آن اکاذیب و مطالبی برخلاف امور مورد اتفاق فریقین وجود دارد. ما به متفردات آن اعتماد نمی کنیم. (الامام الحسین وأصحابه، ج ۱، ص ۱۵۰.)
سه. شهید سید محمد علی قاضی طباطبایی:
الف) «کتاب مقتل اسفرائنی پر از جعلیات و نقلیات قصه سرایان است.» (تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهداء۷، ص ۶۴۰)
ب) «مقتل اسفرائنی از کتب بسیار ضعیف و غیر قابل اعتماد است.» (همان، ص ۶۰)
چهار. سید عبدالعزیز طباطبایی: به گمان من اسلوب کتاب منسوب به اسفراینی مناسب با آثار قرن چهارم نیست. (اهل البیت فی المکتبه العربیه، ص ۶۵۵)
۴۴. طبقات کبری، ج ۳، ص ۱۹ ـ ۲۰.
۴۵. انساب الاشراف، ج ۲، ص ۴۱۱ ـ ۴۱۴.
۴۶. مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام ، ج ۲، ص ۴۸ ـ ۵۰.
۴۷. تاریخ طبری، ج ۴، ص ۱۱۸ ـ ۱۱۹.
۴۸. الثقات، ج ۲، ص ۳۰۴.
۴۹. الکامل فی التاریخ، ج ۳، ص ۳۹۸.
۵۰. ر.ک: محبّر، ص ۵۶.
۵۱. ر.ک: عمده الطالب، ص ۳۲.
۵۲. بررسی تاریخ عاشورا، ص ۱۶۱.
مهر ۱۳۹۴
