خانه / سایر مطالب / مدیر سایت / تأملی در عنوان کتاب ها
مجله حدیث اندیشه

تأملی در عنوان کتاب ها

نوشته ای از اینجانب در مجله «حدیث اندیشه»، ش ۲، پاییز و زمستان ۱۳۸۵

ذکر ساختگی و نیز تلخیص آن اگر در هرجا پسندیده باشد، بر جلد کتاب، ناپسند است و درج کامل و صحیح، بر جلد ضرورت دارد. یکی از عواملی که سبب شده عنوان مختصر را بر جلد درج کنند، طولانی بودن عنوان اصلی است. در این موارد می توان عنوان مشهور یا مختصر را با حروف بزرگ نوشت و نام کامل را ذیل آن با حروف ریزتر. مثلاً جا دارد این عبارت بر جلد صحیح بخاری بیاید: «صحیح البخاری المسمی ب‍ الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ و سننه و ایامه»

دانلود مقاله ی «تاملی در عنوان کتاب ها»تاملی در عنوان کتابها
ظاهراً علت طولانی بودن عنوان برخی کتابهای کهن، آن بوده که مقدمه ای برکتاب نمی نوشتند و با انتخاب عنوانی طویل، کتاب را ضمن آن معرفی می کردند.
چندی پیش، کتاب «العنوان الصحیح للکتاب» را مطالعه کردم و آن را پرفایده و در موضوع خود، کم مانند یافتم. نویسنده کوشیده است لغزشهای راه یافته در عنوانهای پاره ای از کتابهای اهل سنت را گوشزد کند. نظر به اینکه عمده تذکرات مؤلف، مربوط به کتابهای مشهور است، مناسب دانستیم خلاصه آن در اختیار خوانندگان قرار گیرد. افزون بر این، برخی از این لغزش ها، گاه در منابع مهم شیعی نیز مشاهده می شود. مثلاً بر جلد کتاب نجاشی «رجال النجاشی» نقش بسته است؛ در حالی که نویسنده در آغاز جلد دوم، عنوان کتاب خود را اینگونه ذکر کرده است:
«فهرست أسماء مصنفی الشیعه وما أدرکنا من مصنفاتهم وذکر طرف من کناهم وألقابهم ومنازلهم وأنسابهم وما قیل فی کل رجل منهم من مدح أو ذم» (رجال النجاشی، ص ۲۱۱)
مناسب است شبیه تحقیق نویسنده «العنوان الصحیح للکتاب» در مورد منابع کهن شیعه نیز صورت گیرد.

راههای شناخت عنوان درست
نویسنده «العنوان الصحیح للکتاب» راههایی را برای به دست آوردن عنوان درست ذکر کرده است. این راهها به ترتیب اهمیت است و در صورت اختلاف، پذیرفتن راه مقدم، تقدم دارد.
اول ـ عنوان بر کتاب به خط مؤلف درج شده باشد.
دوم ـ نویسنده در مقدمه کتاب خویش به آن تصریح کند.
سوم ـ نویسنده بعد از مقدمه و در متن، تصریح کند.
چهارم ـ بر نسخه خطی و مورد اعتماد، نام برده شده باشد؛ مانند نسخه ای که بر نویسنده قرائت شده باشد، یا در زمان نزدیک به حیات مؤلف کتابت شده باشد یا … .
پنجم ـ نویسنده در کتاب دیگرش از کتاب خود نام ببرد.
ششم ـ در خاتمه کتاب نام برده شود. مثلاً نوشته شود: تم کتاب کذا.
هفتم ـ عنوان در فهرستها و امثال آن درج شده باشد.
هشتم ـ در شرح حال مؤلف در کتابهای تراجم عنوان یافت شود.
نهم ـ به مناسبتی در کتابهای دیگر از کتاب مورد نظر، نام برده شده باشد.
دهم ـ از طریق آشنایی با سبک مؤلف و شناخت خصایص ادبی در عصر مؤلف و تطبیق عنوان با محتوای کتاب، عنوان صحیح تشخیص داده شود.

عنوانهای اشتباه
همه عنوانهایی که لغزش آنها یادآوری می شود، مربوط به نسخه های چاپی است، نه نسخه های خطی یا در فهرستها. عنوان اشتباه تیتر شده و عنوان صحیح ذیل آن می آید و دلیل آن به اختصار ذکر می شود. مواردی که دلیلی نیاوردیم، در کتاب «العنوان الصحیح للکتاب» چنین است. کتابها را به ترتیب تاریخ درگذشت نویسندگان مرتب کردیم.

۱.    نسخه ابی مسهر، عبدالاعلی بن مسهر (م ۲۱۸)
عنوان درست: «نسخه ابی مسهر عبدالاعلی بن مسهر ویحیی بن صالح الوحاظی وغیر ذلک»
عنوان صحیح در نسخه خطی آن است و نشان می دهد که نویسنده آن یک نفر نیست.

۲.    مسند ابن الجعد، علی بن جعد بن عبید جوهری (م ۲۳۰)
عنوان درست: «حدیث علی بن الجعد الجوهری»
این عنوان از روی جلد همه اجزاء کتاب و از پایان آن به دست می آید.

۳.    البیان والتبیین، عمرو بن بحر جاحظ (م ۲۵۰)
عنوان درست: «البیان والتبین»
محقق کتاب فوق، عبدالسلام محمد هارون در جای دیگر ثابت کرده که در عنوان کتاب مذکور «تبین» از باب تفعل صحیح است و تصمیم به اصلاح آن در چاپ بعد دارد. (ر.ک: قطوف ادبیه حول تحقیق التراث، ص ۹۷ ـ ۹۸)

۴.    سنن الدارمی، عبدالله بن بهرام الدارمی (م ۲۵۵)
عنوان درست: «المسند»
محققان از قدیم این عنوان را برای آن ذکر کرده اند اگرچه نسبت به چنین نام گذاری اشکال کرده اند اما پذیرفته اند که نویسنده، کتاب خود را «المسند» نامیده است. از جمله این افراد عبارتند از: ابن صلاح، زین الدین عراقی، ابن حجر، سخاوی و سیوطی.

۵.    صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری (م۲۵۶)
عنوان درست: «الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول الله ـ صلی الله علیه و سلم ـ و سننه و ایامه»
عبدالفتاح ابوغده در کتاب «تحقیق اسمی الصحیحین و اسم جامع الترمذی» به تفصیل عنوان کتابهای صحیح بخاری، صحیح مسلم و جامع ترمذی را مورد بررسی قرار داده است. او با تحقیق گسترده، عنوان درست صحیح بخاری را به صورت مذکور به دست آورده است. بخاری با این نام گذاری، ویژگیهایی را برای اثر خود برشمرده که از عنوان مشهور به دست نمی آید.

۶.    التاریخ الصغیر، محمد بن اسماعیل بخاری (م۲۵۶)
کتاب با عنوان فوق چند بار چاپ شده اما در واقع آن تاریخ اوسط بخاری است. محمود حداد در کتاب فهرس مصنفات البخاری با دلیل این مطلب را ذکر کرده است. (رک: فهرس مصنفات البخاری، ص ۲۸ ـ ۲۹)
شایان ذکر است که بعید می دانم بخاری کتابهای سه گانه اش را «التاریخ الکبیر» و «التاریخ الاوسط» و « التاریخ الصغیر» نامیده باشد بلکه «کبیر» و «اوسط» و «صغیر» وصفی است که برای تشخیص حجمشان بر آنها اطلاق شده اند.

۷.    صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (م۲۶۱)
عنوان درست: «المسند الصحیح المختصر من السنن بنقل العدل عن العدل عن رسول الله صلی الله علیه وسلم»
عنوان صحیح براساس تحقیق عبدالفتاح ابوغده در کتاب «تحقیق اسمی الصحیحین و اسم جامع الترمذی» است.
بر نسخه چاپی «جامع» نوشته شده در حالی که «جامع» کتابی مفقود از مسلم است.

۸.    اصلاح غلط ابی عبید فی غریب الحدیث، ابن قتیبه (م ۲۷۶)
عنوان درست: «اصلاح الغلط فی غریب الحدیث لابی عبید القاسم بن سلام رحمه الله»
بر نسخه اصلی کتاب اینگونه نوشته شده است. ابن خیر نیز در فهرست خود با اضافه کردن یک کلمه چنین نوشته است: «اصلاح الغلط الواقع فی غریب الحدیث لابی عبید»

۹.    جامع الترمذی یا سنن الترمذی، ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی (م ۲۷۹)
عنوان درست: «الجامع المختصر من السنن عن رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ و معرفه الصحیح والمعلول وما علیه العمل»
عبدالفتاح ابوغده با دلایل واضح عنوان صحیح را نشان داده است. اخیراً کتاب با عنوان «الجامع الکبیر» چاپ شده در حالی که ترمذی به عکس، کتابش را «الجامع المختصر» نامیده است.

۱۰.    البحر الزخار المعروف بمسند البزار، ابوبکر بزار (م ۲۹۲)
عنوان درست: «مسند البزار»
در همه نسخه های مورد اعتماد محقق کتاب، «مسند البزار» ضبط شده است. شاید عنوان اصلی «المسند» باشد که به جهت اضافه، الف و لام حذف شده است.

۱۱.    سنن النسائی الصغری، احمد بن شعیب نسائی (م ۳۰۳)
عنوان درست: «المجتبی من السنن المسنده»
به دلایل زیر نام درست «المجتبی من السنن المسنده» است:
الف) در نسخه چاپی سنن صغری آمده است: «ما جاء فی کتاب القصاص من المجتبی مما لیس فی السنن…» این عبارت نسائی یا راوی کتاب، نشان می دهد المجتبی همان سنن صغری است که بیشتر آن مختصر السنن المسنده مشهور به السنن الکبری است.
ب) نسائی در غیر سنن، این کتاب را «المجتبی» نامیده است. نقل شده است که سنن، صحیح و غیرصحیح را در بر دارد؛ اما همه منتخب آن که «المجتبی» نام دارد، صحیح است.
ج) ابن خیر اشبیلی (م ۵۷۵) در فهرست خود، از کتاب مورد بحث اینگونه یاد کرده است: «کتاب المجتبی ـ بالباء ـ فی السنن المسنده» هرچند در اثر اشتباه چاپی کلمه «من» به «فی» تغییر یافته است.
د) ابن اثیر (م ۶۰۶) در مقدمه جامع الاصول این کتاب را «المجتبی من السنن» نامیده است.
علت نامگذاری آن به «السنن الصغری» تشخیص از «السنن الکبری» است.

۱۲.    صحیح ابن خزیمه، محمد بن اسحاق بن خزیمه (م ۳۱۱)
عنوان درست: «مختصر المختصر من المسند الصحیح عن النبی(ص) بنقل العدل عن العدل موصولاً الیه (ص) من غیر قطع فی اثناء السند ولاجرح فی ناقلی الاخبار التی نذکرها بمشیئه الله تعالی»
این عنوان در مقدمه و اثنای کتاب آمده است.

۱۳.    شرح معانی الآثار، احمد بن محمد طحاوی (م ۳۲۱)
عنوان درست: «شرح معانی الآثار المختلفه المأثوره ] او المرویه[ عن رسول الله(ص) فی الاحکام»
عنوان صحیح براساس تحقیق عبدالفتاح ابوغده است.( ر.ک: ظفر الامانی)

۱۴.    مشکل الآثار یا شرح مشکل الآثار، طحاوی (م ۳۲۱)
عنوان درست: «بیان مشکل احادیث رسول الله (ص) واستخراج ما فیها من الاحکام ونفی التضاد عنها.»
محقق کتاب، نسخه ای خطی از آن را اینگونه توصیف کرده است: «النفیس المتقن الذی یندر وقوع الخطأ فیه؛ این نسخه نفیس و متقن است که خطا در آن نادر است.» در این نسخه عنوان کتاب به صورت مذکور آمده است.

۱۵.    الضعفاء الکبیر، محمد بن عمرو عقیلی (م ۳۲۲)
عنوان درست: «کتاب الضعفاء، ومن نسب الی الکذب ووضع الحدیث، ومن غلب علی حدیثه الوهم، ومن یتهم فی بعض حدیثه، ومجهول روی ما لایتابع علیه، وصاحب بدعه یغلو فیها ویدعو الیها وان کانت حاله فی الحدیث مستقیمه، مؤلف علی حروف المعجم»
محقق کتاب اعتراف دارد که مصنف، عنوان بلند را برگزیده است. در آن، شیوه عقیلی و فوائد زیاد نهفته است.

۱۶.    السبعه فی القراءات، احمد بن موسی بن عباس بن مجاهد (م ۳۲۴)
عنوان درست: «معرفه قراءات اهل الامصار بالحجاز والعراق والشام»
ابوعلی فارسی (م ۳۷۷) ـ شاگرد ابن مجاهد ـ عنوان صحیح را ذکر کرده است. (الحجه للقراء السبعه، ج ۱، ص ۵ ـ ۶)

۱۷.    التوحید واثبات صفات رب العالمین، ابن خزیمه (م ۳۳۱)
عنوان درست: «کتاب التوحید واثبات صفات الرب عز وجل التی وصف بها نفسه فی محکم تنزیله الذی انزله علی نبیه المصطفی(ص) وعلی لسان نبیه بنقل الاخبار الثابته الصحیحه نقل العدول عن العدول من غیر قطع فی اسناد ولاجرح فی ناقلی الاخبار»
عنوان بلند در بسیاری از نسخه های خطی از جمله آنها که محقق کتاب بر آنها اعتماد کرده، ضبط شده است.

۱۸.    صحیح ابن حبان یا الاحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، محمد بن حبان (م ۳۵۴)
عنوان درست: «المسند الصحیح علی التقاسیم والانواع من غیر وجود قطع فی سندها ولاثبوت جرح فی ناقلیها»
این عنوان صحیح و کامل در نسخه خطی آن درج شده است.

۱۹.    ذکر اسماء التابعین ومن بعدهم ممن صحت روایته عن الثقات عند البخاری ومسلم، ابوالحسن دارقطنی (م ۳۸۵)
عنوان درست: « ذکر اسماء التابعین ومن بعدهم ممن صحت روایته من الثقات عند البخاری ومسلم»
بر دو نسخه خطی به جای «عن الثقات»، «من الثقات» است و تفاوت روشنی میان دو عنوان وجود دارد. عنوان اول نامفهوم است اما عنوان دوم معنای واضحی دارد و «من» بیان می کند که مراد از کسانی که روایاتشان صحیح است، همان ثقات نزد بخاری و مسلم است.

۲۰.    اسامی مشایخ الامام البخاری، ابن منده (م ۳۹۵)
عنوان درست: «تسمیه المشایخ الذین روی عنهم الامام ابوعبدالله محمد بن اسماعیل البخاری رحمه الله فی کتابه الجامع الصحیح الذی صنفه»
این عنوان بر نسخه خطی آن درج شده است و نشان می دهد که تنها مشایخ بخاری در صحیح او گرد آمده است.

۲۱.    معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م ۳۹۵)
عنوان درست: «مقاییس اللغه»
عبدالسلام هارون ـ محقق کتاب ـ در مقدمه نشان داده است که کلمه «معجم» جزء عنوان نیست. یاقوت نیز در معجم الادباء عنوان درست را ذکر کرده است. (معجم الادباء، ج۱، ص ۴۱۲)

۲۲.    الانصاف فیما یجب اعتقاده ولایجوز الجهل به، ابوبکر باقلانی (م ۴۰۳)
عنوان درست: «رساله الحره»
(عبدالرحمان محمود با دلایل نشان داده است که عنوان صحیح «رساله الحره» است. ( ر.ک: موقف ابن تیمیه من الاشاعره، ج ۲، ص ۵۳۰)

۲۳.    المدخل الی الصحیح، ابوعبدالله حاکم نیشابوری (م ۴۰۵)
عنوان درست: «المدخل الی معرفه الصحیح من السقیم وتبیین ما اشکل من اسماء الرجال فی الصحیحین»
ابن خیر که مقید به ضبط عنوان صحیح کتابها در فهرستش است اینگونه ضبط کرده است.(ر.ک: فهرست ابن خیر، ص ۲۲۳) محتوای کتاب هم نشان می دهد کتاب تنها در موضوع شناخت اخبار صحیح نیست.

۲۴.    سؤالات مسعود بن علی السجزی مع اسئله البغدادیین عن احوال الرواه، حاکم نیشابوری (م ۴۰۵)
عنوان درست: «رساله جماعه من البغدادیین الی الحاکم ابی عبدالله محمد بن عبدالله بن البیع الحافظ، یسألونه عن احوال جماعه من الخراسانیین المحدثین، وجوابه عن ذلک. وسؤال مسعود بن علی السجزی للحاکم ایضاً عن جماعه وجوابه»
بر نسخه خطی مورد اعتماد محقق، عنوان صحیح آمده است. نکته دیگر که صحت آن را نشان می دهد آن است که این کتاب در واقع دو کتاب است: یکی رساله بغدادیها و جواب حاکم و دیگری سؤالات سجزی. عنوانی که صحیح دانستیم به هر دو کتاب صراحت دارد برخلاف آنچه چاپ شده است.
یادآوری:
به نظر می رسد این رساله عنوان خاصی ندارد و آنچه بر نسخه خطی نوشته شده در واقع، توضیح محتوای کتاب است.

۲۵.    دلائل النبوه، ابونعیم اصفهانی (م ۴۳۰)
عنوان درست: «منتخب دلائل النبوه»
کتاب دو بار با عنوان «دلائل النبوه» چاپ شده و هر دو محقق اظهار شگفتی کرده اند که این کتاب منتخب «دلائل النبوه» است. شگفت تر آن است که هر دو محقق با این اعتراف، لفظ «منتخب» را از عنوان انداخته اند.

۲۶.    ناسخ القرآن ومنسوخه یا نواسخ القرآن، ابن جوزی (م ۵۹۷)
عنوان درست: «عمده الراسخ فی معرفه المنسوخ والناسخ»
ابن رجب حنبلی با یک واسطه از خط مؤلف عنوان صحیح را نقل کرده است. (ذیل طبقات الحنابله، ج ۱، ص ۴۱۷)

۲۷.    شرح الدره المضیه، محمد بن محمد نویری
عنوان درست: «عقد الدرر المضیه فی شرح القراءات الثلاث المرویه»
در واقع نویسنده کتاب، شمس الدین محمد سمرقندی معروف به حافظ چراغ (م ح ۶۰۰) است؛ اما به نویری نسبت داده شده است. نسخه خطی این کتاب که در زمان مؤلف کتابت شده، در کتابخانه عارف حکمت در مدینه نگهداری می شود. مؤلف در این نسخه عنوان صحیح را نوشته است.

۲۸.    معجم الادباء، یاقوت حموی (م ۶۲۶)
عنوان درست: «ارشاد الاریب الی معرفه الادیب»
یادآوری:
نویسنده در پایان مقدمه می نویسد: «قد سمیت هذا الکتاب ارشاد الاریب الی معرفه الادیب»

۲۹.    علوم الحدیث یا مقدمه ابن الصلاح، ابن صلاح (م ۶۴۳)
عنوان درست: «معرفه انواع علم الحدیث»
عنوان صحیح را خود ابن صلاح در مقدمه کتاب مذکور ذکر کرده است و نیز در نسخه های خطی قابل اعتماد آمده است.

۳۰.    ذیل تاریخ بغداد، محب الدین ابن النجار (م ۶۴۳)
عنوان درست: «التاریخ المجدد لمدینه السلام، واخبار علمائها الاعلام، ومن وردها من فضلاء الانام»
این عنوان در ورق اول یکی از نسخه های خطی آن آمده و نیز ابن عدیم (م ۶۶۰) در بغیه الطلب فی تاریخ حلب، عنوان مختصر را فراوان به این صورت ذکر کرده است: «التاریخ المجدد لمدینه السلام». ابن حجر نیز در المعجم المفهرس اینگونه عمل کرده است.

۳۱.    شرح صحیح مسلم، امام نووی (ت ۶۷۶)
عنوان درست: «المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج» (ر.ک: تحفه الطالبین، ص ۷۵ و المنهاج السوی، ص۵۵) یا «منهاج المحدثین وسبیل تلبیه المحققین» ( ر.ک: الامام النووی واثره فی الحدیث وعلومه، ص ۳۰۹ ـ ۳۱۰)

۳۲.    شرح الطیبی علی مشکاه المصابیح، حسین بن عبدالله طیبی (م ۷۴۳)
عنوان درست: «الکاشف عن حقائق السنن»

۳۳.    طبقات علماء الحدیث، ابن عبدالهادی (م ۷۴۴)
عنوان درست: «کتاب مختصر فی طبقات علماء الحدیث»
کتاب با اعتماد به نسخه ای خطی تحقیق شده که بر جلد آن چنین نوشته شده است: کتاب مختصر فی طبقات علماء الحدیث: اختصره الامام العالم العلامه شمس الدین محمد بن عبدالهادی الحنبلی رحمه الله تعالی.
در متن چاپی، ابن عبدالهادی به عنوان نویسنده معرفی شده در حالی که او تنها تلخیص کننده کتاب تذکره الحفاظ ذهبی است.

۳۴.    تاریخ قضاه الاندلس، علی بن عبدالله نباهی (م بعد ۷۹۳)
عنوان درست: «المرقبه العلیا فیمن یستحق القضاء والفتیا»

۳۵.    تلخیص الحبیر، ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲)
عنوان درست: «التلخیص الحبیر»
عنوان کتاب از صفت و موصوف تشکیل شده است و صفت و موصوف در تعریف و تنکیر باید برابر باشند. از این گذشته شاگردان مؤلف یعنی سخاوی و بقاعی عنوان کتاب را به صورت «التلخیص الحبیر» ضبط کرده اند. (ابن حجر العسقلانی، ج ۱، ص ۲۲۷)

۳۶.    توالی التأسیس لمعالی محمد بن ادریس، ابن حجر (م ۸۵۲)
عنوان درست: «توالی التأنیس بمعالی ابن ادریس»
محمد عبدالله عنوان درست را نشان داده است. ( ر.ک: توثیق النصوص وضبطها، ص ۱۰۸ ـ ۱۱۳)

۳۷.    الاجوبه المْرضیه فیما سئل ـ السخاوی ـ عنه من الاحادیث النبویه، شمس الدین محمد سخاوی (م ۹۰۲)
عنوان درست: «الاجوبه المُرضیه فیما أسأل عنه من الاحادیث النبویه»
اگر «المرضیه» به ضم میم باشد، سجع عنوان نادرست می شود برخلاف آنکه به فتح باشد. دیگر اینکه عنوان درست در نسخه خطی درج شده است.

۳۸.    دره الحجال فی اسماء الرجال، ابوعباس ابن قاضی (م ۱۰۲۵)
عنوان درست: «دره الحجال فی غره اسماء الرجال»
عنوان صحیح را نویسنده در کتاب خویش نگاشته است.

۳۹.    عقود الجواهر المنفیه، مرتضی زبیدی (م ۱۲۰۵)
عنوان درست: «عقود الجواهر المنفیه فی ادله مذهب الامام ابی حنیفه، فیما وافق فیه الائمه السته او بعضهم»
نویسنده در مقدمه کتاب خود، نام کتاب خویش را به صورت طولانی ذکر کرده است.

۴۰.    الموضوعات فی الاحیاء او الاعتبار فی حمل الاسفار، محمد امین سویدی (م ۱۲۴۶)
عنوان درست: « الاعتبار فی حمل الاسفار»
نویسنده عنوان صحیح را در مقدمه ذکر کرده است.

کتاب نامه
ابن حجر العسقلانی، تألیف شاکر محمود عبدالمنعم.
الامام النووی واثره فی الحدیث وعلومه، احمد عبدالعزیز حداد، دارالبشائر، بیروت، چاپ اول،۱۴۱۳ق.
تحفه الطالبین، رشدالدین بن عطار، تحقیق: مشهور حسن، دارالصمیعی، ریاض، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
تحقیق اسمی الصحیحین و اسم جامع الترمذی، عبدالفتاح ابوغده (م ۱۴۱۸)، مکتبه المطبوعات الاسلامیه، حلب، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق.
توثیق النصوص وضبطها، موفق عبدالله.
الحجه للقراء السبعه، ابوعلی فارسی، تحقیق: بدرالدین قهوجی و بشیر جویجاتی، دارالمأمون، دمشق، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
ذیل طبقات الحنابله، ابن رجب، تحقیق محمد حامد فقی.
رجال النجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق.
ظفر الامانی، محمد عبدالحی لکهنوی، تحقیق: عبدالفتاح ابوغده.
العنوان الصحیح للکتاب، حاتم بن عارف عونی، دار عالم الفوائد، مکه، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
فهرس مصنفات البخاری، اشراف محمود حداد، دارالعاصمه، ریاض، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
فهرست ابن خیر.
قطوف ادبیه حول تحقیق التراث، عبدالسلام محمد هارون، مکتبه السنه، قاهره، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.
معجم الادباء، یاقوت، تحقیق: احسان عباس، دارالغرب، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
المنهاج السوی، سیوطی، تحقیق: احمد شفیق دمج، دار ابن حزم، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
موقف ابن تیمیه من الاشاعره، عبدالرحمان محمود، دارالعاصمه، ریاض، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

همچنین ببینید

آینه پژوهش

لغزش ها در تاریخ بارگاه سیدالشهدا(ع)

مقاله ای از اینجانب در مجله ی مجله آینه پژوهش، شماره ۹۶، بهمن و اسفند …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

*

code