راه راستی بررسی و نقد باورهای زرتشتیان و باستان ستایان
نوشته ای از اینجانب در مجله ی «کتاب ماه دین» شماره ۱۱۷ ـ ۱۱۸ ـ ۱۱۹، تیر و مرداد و خرداد ۱۳۸۶.
به نظر می رسد،لغزش در گزارش کتاب شناسی نسخه های خطی، گریزناپذیر است و کمتر کسی در گزارش کـتاب شناسی یـا نـگارش تراجم احوال، از خطا و لغزش برکنار می ماند. کتاب ارزنده الذریعه إلی تصانیف الشیعه از این قاعده مستثنی نیست و غالب محققان و حـتی نویسنده نیز بر این امر واقف بوده اند.
محقق توانا مرحوم حجت الاسلام و المسلمین سید محمد جزائرى (۱۳۱۱ ـ ۱۳۸۴ ش) در کتاب نابغه فقه و حدیث، ایرادات فراوان در فهرستها و تراجم را یادآور شده است؛ اما پراکندگى این اطلاعات در پانصد صفحه، دسترسى به آنها را دشوار کرده است. در این جا لغزشهاى مطرح در باره ی الذریعه را مرور مى کنیم.
دانلود مقاله «نکاتی در الذریعه»
نقل قولها مستقیم نیست بلکه گاه عبارات را تلخیص کردیم و گاه بعکس، به دلیل اینکه درک عبارات، منوط به سخنان پیشین نویسنده است، ناچار به توضیح بیشتر شدیم. در مواردى عبارات پاورقى را با متن درآمیختیم و نیز مجبور به عبارت پردازى جدید شدیم.
امید است ذریعه با تحقیق جدید به چاپ رسد و این نوشته سودمند افتد. در خور ذکر است که معمولاً ایرادات کتابهاى مرجع مانند ذریعه، منحصر در آن منابع نیست بلکه به کتابهاى دیگر نیز راه پیدا کرده اند.
مترجم الانوار النعمانیه
میر زین العابدین رضوى خوانسارى(م۱۳۰۷ ق) چهل و دو نور از الانوارالنعمانیه تألیف سید نعمت اللّه جزائرى را در سال ۱۲۹۶ ق به فارسى ترجمه کرده و چاپ شده است.
علامه تهرانى ترجمه را به شیخ محمد تقى بن عبدالرحیم تهرانى نسبت داده است[۱] با اینکه عبارت آغاز نسخه چنین است: «چنین گوید بنده مجرم عاصى محمد تقى بن محمد باقر بن محمد تقى» تاریخ ترجمه ۱۲۹۶ ق است؛ حال آنکه شیخ محمد تقى بن عبد الرحیم در ۱۲۴۸ ق درگذشت.
این ترجمه براى محمدتقى بن محمدباقر هم نیست بلکه به طور قطع، از میر زین العابدین خوانسارى است. در نور ۳۱ گوید: «نسب مترجم ـ عفا اللّه عنه ـ بدین طریق است: میر زین العابدین بن سید حسن… .»
دست عمد کلمه «مترجم» را محو کرده و به جاى آن با مرکبى سیاه و شبیه چاپ، کلمه «کاتب» نوشته است و توجه نداشته که نام کاتب در آخر نسخه میرزا محمد است نه زین العابدین، و ذکر نسب او در اثناء کتاب بى مورد است.(ص ۴۸ ـ ۴۹)
سال درگذشت سید نعمت اللّه جزائرى
سید نعمت اللّه جزائرى در سال ۱۱۱۲ ق وفات یافت اما برخى ترجمه نویسان تاریخ درگذشت را درست ننوشته اند. از جمله در ذریعه، ج ۷، ص ۱۱۱ آمده: سید نعمت اللّه بعد از ولادت نوه اش سید عبداللّه در ۱۱۱۴ ق وفات کرده چنانکه از تحفه العالم معلوم مى شود. به تبع ذریعه، بعضى وفات او را مردد بین ۱۱۱۲ و ۱۱۱۴ ق دانسته اند که تردیدى بى جا است.[۲]
قابل ذکر است که ولادت سید عبداللّه در نسخه خطى تحفه العالم ۱۱۱۲ است و همان درست است؛ اما در نسخه چاپى به ۱۱۱۴ تصحیف شده است. (ص ۳۴۲)
نورالدین بن على نه نورالدین على
سید نورالدین بن على بن ابى الحسن عاملى برادر پدرى صاحب مدارک و برادر مادرى صاحب معالم و داراى تألیفات و اشعارى بوده است.
نام او در بعضى مصادر نورالدین على است؛ مانند ذریعه، ج ۱۶، ص ۳۵۹، بحار، ج ۲۶، ص ۱۶۴، سلافه العصر، ص ۳۰۲، امل الآمل، ج ۱، ۱۲۴، لؤلؤه البحرین، ص ۴۰، خاتمه مستدرک الوسائل، ص ۳۹۱، الروضه النضره، ص۳۸۶، روضات الجنات، ص ۶۰۳، ریحانه الادب، ج ۴، ص ۲۴۴، الغدیر، ج ۱۱، ص ۲۹۱، مقدمه نزهه الجلیس، چاپ نجف، ج ۱، ص ۵۶ و الفصول المهمه، تألیف شرف الدین، چاپ نجف، ص ۲۵۴.
در خلاصه الاثر، ج ۳، ص ۱۲۳ تصریح کرده که نورالدین لقب او بوده و نامش على است.
به نظر ما همه آنها اشتباه و منشأ آن، افتادگى کلمه «ابن» بین «نورالدین» و «على» بوده است. در مدارک معتبر، از جمله اجازه محقق سبزوارى به ملامحمد شفیع و اجازه ملامحمد طاهر قمى وشیخ على سبط شهیدثانى و سید میرزا جزائرى به علامه مجلسى که در بحار، ج ۲۶، ص ۱۵۶ و ۱۶۴ و ۱۶۵ مذکورند و در اجازه سید نعمت اللّه [۳] نام او را نورالدین نوشته اند.
از همه آنها گذشته، تصریح خود او در کتابش الانوار البهیه است و در نسخه هاى خطى الشواهد المکیه در زمان مؤلف، که تألیف آن در ۱۰۵۲ ق بوده، اینگونه است. (ص ۲۶۴)
محل و موضوع غایه المرام
شیخ آقا بزرگ به اشتباه محل جلد سوم غایه المرام را در قم و موضوع آن را نکاح نوشته است.[۴] موضوع جلد سوم نماز است. (ص ۸۷ ـ ۸۸)
یادآورى: ندانستیم مراد حجت الاسلام جزائرى از اینکه نوشته: صاحب ذریعه محل جلد سوم را قم نوشته است، چیست؟ تألیف یا کتابت یا …؟ با مراجعه به ذریعه معلوم شد آقابزرگ مى گوید: جلد سوم در بعضى کتابخانه هاى قم موجود است. وى توضیح نداده که در کدام کتابخانه است تا به اشتباه بودن آن گواهى دهیم.
دیگر آنکه آقابزرگ نگفته است که موضوع جلد سوم غایه المرام، نکاح است بلکه ظاهرا او از موضوع جلد سوم مقصود الانام خبر داده است. هرچند موضوع این نیز نماز است.[۵]
حدیقه سلیمانى نه الحدیقه السلیمانیه
میرمحمد صالح خاتون آبادى حدیقه سلیمانى را به فارسى در فضائل و آداب ازدواج نوشته است. در ذریعه، ج ۶، ص ۳۸۵ و ریحانه الادب، ج ۱، ص ۳۶۸ با الف و لام به صورت «الحدیقه السلیمانیه» نوشته اند. منشأ این اشتباه روضات الجنات، ص ۱۹۸ است. (ص ۳۷۲)
البحور الزاخره همان غایه المرام
سید نعمت اللّه جزائرى در آغاز حاشیه اش بر نهج البلاغه از اثر دیگرش به نام «البحور الزاخره فى شرح اخبار العتره الطاهره» یاد کرده است و این عنوان، نامى دیگر براى غایه المرام است چنان که در آخر جلد چهارم و ششم تصریح کرده، اما شیخ آقابزرگ تصور کرده نام دیگرِ مقصود الانام است.[۶] (ص۵۲)
سید نعمت اللّه دو شرح بر تهذیب الاحکام دارد: یکى مقصود الانام که دوازده جلد است و دیگرى غایه المرام که مختصر مقصود الانام مى باشد. (ص۷۷ و ۱۱۹)
المزار نه المراء
در ذریعه، ج ۳، ص ۴۱۳ کتاب المزار، تألیف میرزا ابوجعفر محمد قاسم بن محمد رضا هزارجریبى اصفهانى، به اشتباه «المراء» چاپ شده هرچند در ج ۲۰، ص ۳۲۵ به عنوان «مزار الهزار جریبى» مفصلاً بیان شده است. (ص ۳۸۰)
المسلسلات نه السلسلات
ص۳۷۶ در ذریعه، ج ۱۲، ص ۲۱۵ کتاب المسلسلات را که مجموعه اجازات آیت اللّه العظمى مرعشى نجفى است در حرف سین به صورت السلسلات چاپ شده است. (ص ۳۷۶)
انیس الوحید نه انس الوحید
سید نعمت اللّه جزائرى انیس الوحید را در شرح توحید صدوق نوشت و در مقدمه آن و در زهرالربیع[۷] از کتاب خود به صورت «انیس الوحید» نام برده است. یک نسخه آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران موجود است.
اما انس الوحید را که علامه تهرانى یا دیگران نوشته اند[۸] اشتباه است و مدرک آنان، گفته صاحب ریاض العلماء در شرح حال سید نعمت اللّه است.[۹] (ص ۵۰)
سال تألیف
بنا به گزارش ذریعه، ج ۴، ص ۴۵۲ و فهرست کتاب هاى چاپى فارسى، ج ۱، ص ۴۵۱ ملامظفر بن محمد قاسم منجم، کتاب تنبیهات المنجمین را در سال ۱۰۲۴ ق تألیف کرده است.
این مطلب نادرست است؛ زیرا در مقدمه آن آمده است: «تا آنکه در تاریخ یکهزار و سى و یک هجرى شروع در این امر نمود.» (ص ۱۱۴)
یادآورى: همچنین در باب چهارم، از وفات شیخ بهائى در سال ۱۰۳۰ ق خبر داده است.
اولین اثر محدث قمى
حاج شیخ عباس قمى تألیفات زیادى با قلم پر برکت خود نوشته است. علامه تهرانى گمان کرده اند که الدره الیتیمه تتمیم الدره الثمینه (شرح نصاب الصبیان) اولین تألیف او است. در حالى که نخستین اثر او فوائد الرجبیه است که در سال ۱۳۱۵ ق از روى خط او چاپ شد و بعد از آن، شرح نصاب الصبیان در ۱۳۱۶ ق به چاپ رسید. (ص ۴۷۷)
یادآورى: حجت الاسلام جزائرى آدرس سخن شیخ آقا بزرگ را ذکر نکرده است. اگر مراد او ذریعه، ج ۱۴، ص ۱۰۵ است باید گفت که عبارت ذریعه چنین است: «هو اول تصانیفه» بعید نیست مراد نویسنده آن است که شرح نصاب الصبیان جزء اوّلینها او است نه اینکه اولین کتاب او باشد.
اهدا به عبداللّه قطب شاه؟!
با تصرف در دیباچه چاپى الشواهد المکیه، تألیف سید نورالدین بن على بن ابى الحسن عاملى آن را به عبداللّه قطب شاه اهدا کرده اند.
او از سلاطین هند بود و تألیف کتاب در مکه معظمه است. در ذریعه، ج ۱۴، ص ۲۴۵ به استناد نسخه چاپى، این اهدا را درست پنداشته است.
در نسخه مصحّح در زمان مؤلف چنین اهدا و چنان نامى نیست. (ص ۲۶۵)
۳۲ باب نه ۳۰
تحفه الاولیاء ترجمه قصص الانبیاء از آثار سید نورالدین بن سید نعمت اللّه جزائرى است و مطالبى بر آن افزوده و شامل یک مقدمه و ۳۲ باب و خاتمه است.
در ذریعه، ج ۳، ص ۴۲۲ فرموده: مرتب بر سى باب است و یک نسخه نزد مرحوم شیخ محمد على سنقرى همدانى مقیم کربلا دیده اند. در فهرست کتابخانه آقاى مرعشى، ج ۱۷، ص ۸۳ نیز آمده که مرتب بر سى باب است. (ص ۴۱۲)
تاریخ کتابت نه تألیف
سید نعمت اللّه جزائرى کتاب ریاض الابرار را در سه جلد نگاشت. علامه تهرانى فرموده: تاریخ فراغ از ریاض الابرار شعبان ۱۱۱۰ ق بوده.[۱۰]
اما تاریخ مزبور مربوط به [کتابت] جلد سوم است که آقابزرگ آن را دیده است. در نسخه آن به خط سید على و نسخه هاى دیگرى که دیده ایم تاریخ تألیف موجود نیست. (ص ۶۶)
تهذیب نه استبصار
سید نعمت اللّه جزائرى در آغاز کشف الاسرار، جلد اول که در شرح استبصار است، مى نویسد: «… قالوا: هذا تهذیب الاحکام وفصل الحلال والحرام لم یوجد له شرح الى هذا الان ولم یطمثه انس قبلک ولا جان فوجهت خیلی ورجلی الیه…»
صاحب ذریعه در ج ۱۸، ص ۱۷ این جمله را که مربوط به تهذیب است، در باره استبصار توهم کرده است. (ص ۱۰۰ ـ ۱۰۱)
جد شیخ جعفر شوشترى
علامه تهرانى فرموده: نسب شیخ جعفر شوشترى (م ۱۳۰۳ ق) به شیخ محمد نجار بن على شوشترى مى رسد.[۱۱]
نسب او به شیخ على برادر شیخ محمد مى رسد. (ص ۳۰۶ و ص ۳۸۴ ـ ۳۹۰)
جواز العمل همان منبع الحیاه
جواز العمل بکتب الفقهاء تألیف سید نعمت اللّه جزائرى همان منبع الحیاه است، ولى بعضى آن را کتابى دیگر پنداشته اند.[۱۲] (ص ۵۳)
حاشیه شرح جامى همان شرح کافیه
سید نعمت اللّه جزائرى حاشیه شرح جامى بر کافیه را تا آخر مبحث اسم، در یک جلد تدوین کرده است. بعضى به اشتباه گمان کرده اند «حاشیه شرح جامى» و «شرح کافیه» دو تألیف مستقل هستند و آن را به صورت دو عنوان نوشته اند.[۱۳] (ص ۵۶)
سال چاپ
علامه تهرانى فرموده که منبع الحیاه تألیف سید نعمت اللّه جزائرى در ۱۳۴۸ ق چاپ شده است.[۱۴]
چاپ آن مربوط به سال ۱۳۴۵ ق است. (ص ۱۲۲ ـ ۱۲۳)
سال درگذشت
شیخ یعقوب بن ابراهیم بختیارى حویزى (م ۱۱۴۷ ق) از افاضل حویزه بود و در فنون ادبى وحدیث و فقه و مغازى و سیر و انساب، مهارت و حفظى قوى داشت. او از اجله معمّرین بود و در سال چهل و هفت در حویزه وفات یافت.[۱۵] مقصود از چهل و هفت ۱۱۴۷ ق است.
علامه تهرانى در بیشتر مواضع، تاریخ وفات او را درست نوشته اما در بعضى از موارد به اشتباه سال ۱۱۵۰ ق یا ۱۱۴۸ ق نوشته است.[۱۶] (ص ۳۲۱)
سال کتابت نه تألیف
شیخ آقابزرگ فرموده: تاریخ تألیف لوامع الانوار، سال ۱۱۰۶ ق است و نسخه آن به خط محمد صالح بن محمد رشید در کتابخانه آستان قدس، در شعبان همان سال نوشته شده و مؤلف، آن را وقف آن کتابخانه کرده است.[۱۷]
تألیف این کتاب به سال ۱۱۰۴ ق باز مى گردد و ۱۱۰۶ ق تاریخ کتابت نسخه است. (ص ۱۰۵)
شوشتر نه دزفول
علامه تهرانى از صبح گلشن، ص ۳۶۲ نقل کرده که قاضى مجدالدین بن شفیع نزد علماء دزفول مانند سید نعمت اللّه جزائرى، درس خوانده است.[۱۸]
اما سید نعمت اللّه از شوشتر بوده نه دزفول. (ص ۲۹۳)
شیخ نه شاگرد
علامه تهرانى به اشتباه، عبدعلى بن جمعه عروسى حویزى را شاگرد سید نعمت اللّه پنداشته است.[۱۹]
او از مشایخ سید است و از او تعبیر به «شیخنا الاجل» کرده است.[۲۰] (ص ۱۹۱)
عقود الجمان نه العقود و المرجان
سید نعمت اللّه جزائرى کتاب عقود المرجان را در تفسیر قرآن نوشته است. شیخ آقا بزرگ نام آن را العقود و المرجان دانسته و به این نام یاد کرده است.[۲۱] اما عنوان درست همان عقود المرجان است؛ زیرا مؤلف، به این عنوان در نسخه هاى متعدد این تفسیر، تصریح کرده است. (ص ۷۵ ـ ۷۶)
یاد آورى: در ذریعه، ج ۴، ص ۲۶۹ و ۲۹۳ و ج ۷، ص ۱۰۲ و ۱۱۱ و ج ۱۴، ص ۱۵۱ نیز به صورت «العقود و المرجان» است.
عنوان نادرست
محمد نجار بن على شوشترى کتابى در سیره شاهان نوشته است. علامه تهرانى آن را ندیده و به اشتباه دو بار به عنوان سیر الملوک و رساله فى السیر والسلوک نوشته[۲۲] که دومى تکرار و نادرست است. (ص ۳۰۳)
عنوانى نادرست بر حاشیه مغنى اللبیب
سید نعمت اللّه جزائرى حاشیه مغنى اللبیب در یک جلد دارد. کنتورى آن را الغناء نامیده[۲۳] و علامه تهرانى با این نام آن را یاد کرده.[۲۴] ولى صحت این نام ثابت نیست و به نظر مى رسد که به خط کاتبى، بر پشت نسخه کنتورى بوده است. (ص ۵۷ ـ ۵۸)
قطع نه احتمال
بعضى ربیع الابرار را به سید نعمت اللّه جزائرى نسبت داده اند.[۲۵] علامه تهرانى احتمال داده که با ریاض الابرار اشتباه کرده اند[۲۶] ولى به طور قطع چنین است نه احتمال.(ص ۶۳)
شماره جلد
سید نعمت اللّه جزائرى غایه المرام را در شرح تهذیب شیخ طوسى نوشت. جلد سوم، دو جزء دارد. جزء اول در صلاه است و در آغاز آن گوید: «لما وفّق اللّه سبحانه للفراغ من الاجزاء الاربعه (الثلاثه ظ) من شرح تهذیب الحدیث اردنا الشروع فی هذا الجزءالخامس (الرابع ظ).»
مقصود از اجزاء در عبارت فوق، اجزاى تهذیب است که جزء پنجم آن، جلد سوم شرح است اما بعضى جلد سوم شرح را پنجم پنداشته اند. این جزء نزد علامه حاج سید محمد على روضاتى و جاهاى دیگر موجود است.
کنتورى این جزء را داشته و گفته در صلاه تا بحث جنائز است اما آن را جلد پنجم پنداشته.[۲۷] شیخ آقا بزرگ در یک جا به این اشتباه پى برده و فرموده: کنتورى جلد سوم راداشته[۲۸] اما در جاى دیگر غفلت فرموده و آن را پنجم ضبط کرده است.[۲۹] (ص ۸۷ ـ ۸۸)
افتادگى
میرزا محمد قاسم بن محمد رضا هزارجریبى و پدرش از علامه مجلسى اجازه داشته اند. عبارت ذریعه، ج ۱۶، ص ۳۴۶ چنین است: «کما أن والد المولى محمد رضا أیضا أجیز من المجلسی فی ۱۰۸۹ ق»
افتادن ضمیر سبب خلل در معنا شده است. عبارت باید اینگونه باشد: «کما أن والده المولى…» (ص ۳۸۰)
محل معرفى و تاریخ درگذشت
منتخب فصوص الیواقیت، تألیف ابوالمحاسن محمد بن عبدالوهاب بن داود همدانى، مشتمل بر یکصد ماده تاریخ براى وفات بزرگان و وقایع دیگر است. محل مناسب براى معرفى این کتاب در ذریعه، جلد بیست و دوم است اما در آنجا نیاورده و در ج ۱، ص ۱۳۰ و ج ۱۶، ص ۲۳۶ با تسامح به عنوان ملتقطات فصوص الیواقیت به آن اشاره فرموده است.
در بیشتر صفحات ذریعه و اعیان الشیعه، ج ۴۵، ص ۲۹۵ وفات نویسنده را به اشتباه ۱۳۰۳ ق نوشته اند و صحیح ۱۳۰۵ است که در ذریعه، ج ۲۲، ص ۴۰۳ ذیل عنوان منتخب الدمعه الساکبه ضبط شده است. (ص ۴۹۱)
محل معرفى و سال چاپ
منتخب دیوان خاکى خراسانى به مباشرت ایوانف روسى در سال ۱۳۵۲ ق به چاپ رسیده است؛ اما در حرف میم ذریعه مذکور نیست و در ج ۹، ص ۲۸۱ به عنوان دیوان خاکى است و سال چاپ آن به اشتباه ۱۳۵۹ ق است. (ص ۴۹۳)
نام نویسنده
کتاب الصراط المستقیم و فضائل الائمه و رساله اى در حرمت غنا از آثار میرزا محمد قاسم بن محمد رضا تبریزى است.[۳۰] شرح حال او در دانشمندان آذربایجان، ص ۳۰۵ آمده است.
علامه تهرانى او را با میرزا ابوجعفر محمد قاسم بن محمد رضا هزارجریبى اصفهانى یکى دانسته؛ ولى به نظر ما دو نفرند، و این هزارجریبى صاحب التحفه الاحمدیه و شرح عینیه سید اسماعیل حمیرى و المزار و… است. (ص ۳۷۹ ـ ۳۸۰)
افتادگى
حواشى نهج البلاغه از آثار سید نعمت اللّه جزائرى است. علامه تهرانى وعده داده که حاشیه نهج البلاغه را به عنوان شرح بنویسد[۳۱] ولى از قلم وى افتاده یا در چاپ سقط شده است.(ص ۶۲)
نسبت شرح تائیه دعبل به سید نعمت اللّه
علامه امینى شرح تائیه دعبل را به سید نعمت اللّه جزائرى نسبت داده[۳۲] و صاحب ذریعه از او نقل کرده است[۳۳] اما در نزد ما چنین نسبتى ثابت نیست. (ص ۷۱ ـ ۷۲)
نورالدین نه نورالدین على
نام سید نورالدین بن سید نعمت اللّه جزائرى در مؤلفات و متملکات او و در کتابهاى نزدیک ترین خاندان او «نورالدین» است.
اما نورالدین على که در ذریعه، ج ۲۲، ص ۳۷۱ غلط است و مدرک آن روضات الجنات، ص ۳۶۵ بوده که او را با سید نورالدین على عاملى اشتباه کرده است. (ص ۳۵۹)
نویسنده الفوائد النعمانیه
شیخ آقا بزرگ کتاب الفوائد النعمانیه را از آثار سید نعمت اللّه جزائرى شمرده است.[۳۴] اما خود سید و احفادش نام این کتاب را در آثار او ننوشته اند و نسخه آن هم دیده نشده است. (ص ۹۷)
نویسنده فروق اللغات
فروق اللغات تألیف سید نورالدین بن سید نعمت اللّه جزائرى است، اما صاحب روضات به اشتباه آن را «رساله فی فروق اللغه» و جزء مؤلّفات پدر نوشته است.[۳۵] شیخ آقا بزرگ و عده اى دیگر به پیروى از وى آن را «فروق اللغه» و از آثار سید نعمت اللّه معرفى کرده اند.[۳۶] (ص ۹۵)
یادآورى: شیخ آقا بزرگ در ذریعه، ج ۱۶، ص ۱۸۶ کتاب را «فروق اللغات فى التمییز بین مفاد الکلمات» معرفى و از آثار سید نورالدین شمرده است.
۱۰۶۰ نه ۱۰۹۰
شیخ حر عاملى قبل از اقامت در مشهد، در شیراز و اصفهان بود. ذریعه از شیخ محمد جزائرى در حاشیه روح الجنان نقل کرده است: شیخ حر را در شیراز به سال هزار و نود و اندى (نیف وتسعین والف) ملاقات کردم. سپس ساکن مشهد شد و در آنجا به سال ۱۰۹۹ ق در درس وسائل او حضور یافتم.[۳۷]
بنا به نوشته شیخ حر در فائده نهم از فوائد آخر امل الآمل، ص ۳۷۰ سال سکونت او در مشهد ۱۰۷۳ ق است. به نظر مى رسد شیخ محمد در سال هزار و شصت و اندى در شیراز او را دیده و عبارت «نیف و تسعین» تصحیف «نیف و ستین» است. (ص ۲۰۴)
۱۱۲۷ نه ۱۱۳۷
علامه تهرانى درگذشت میرمحمد باقر خاتون آبادى ـ صاحب شرح عیون الحساب ـ را ۱۱۳۷ ق نوشته[۳۸] که تصحیف ۱۱۲۷ است. (ص ۳۶۸)
۱۱۲۵ نه ۱۱۱۶
وفات میرمحمد صالح خاتون آبادى در ماه صفر ۱۱۲۶ ق و مدفنش در نجف اشرف مى باشد.[۳۹] او کتاب آداب سنیه را در ماه رمضان ۱۱۲۰ به پایان برد.[۴۰] صاحب اجازه کبیره در حاشیه اجازه فرموده: توفی عشر الثلاثین بعد المائه والالف.
بنابراین سال ۱۱۱۶ به عنوان تاریخ درگذشت او در بعضى جاهاى ذریعه و نیز در دیگر کتابها اشتباه است. (ص ۳۷۱)
هدیه المؤمنین همان فقه الصلاه
هدیه المؤمنین وتحفه الراغبین تألیف سید نعمت اللّه جزائرى رساله عملیه اى در طهارت و نماز است. مؤلف نام این کتاب را به جهت تخفیف، الهدیه فی فقه الامامیه[۴۱] و الهدیه فی علم الفقه[۴۲] گفته است.
صاحب روضات یک جا نام کتاب را برده و جاى دیگر به عنوان فقه الصلاه که از موضوع اخذ شده، از آن یاد کرده و توهم تعدد آن دو را داشته است.[۴۳] استاد بزرگ تهرانى هم به پیروى از او به دو عنوان آن را یاد کرده است.[۴۴] (ص ۱۳۱ ـ ۱۳۲)
یک شرح نه دو تا
علامه تهرانى فرموده: از تحفه العالم معلوم مى شود که سید نعمت اللّه جزائرى دو شرح بزرگ و کوچک بر روضه کافى دارد.[۴۵]
از عبارت تحفه العالم معلوم مى شود که یک شرح بر روضه و دو شرح بر صحیفه دارد. عبارت چنین است: «شرح روضه کافى. شرح صحیفه کبیر و صغیر.»[۴۶] (ص ۱۲۶)
شیخ حسین نه سید مجاهد؛ عربى نه فارسى
در ذریعه، ج ۲۰، ص ۲۱۲ مختصر مناهل را از سید مجاهد دانسته و فرموده: مختصر را شاگردش شیخ حسین ترجمه کرده و به خط مترجم نزد سید محمد جزائرى موجود است.
این مطلب اشتباه است؛ زیرا مختصر مناهل براى سید مجاهد نیست، بلکه براى شیخ حسین بن حسن بن على است. نزد اینجانب همان مختصر عربى است. (ص ۳۸۹)
معرفى سید عبدالرضا در حواشى امل الآمل
حواشى امل الآمل از آثار سید نعمت اللّه جزائرى است. شیخ آقابزرگ تهرانى فرموده: صاحب ریاض در شرح حال سید عبدالرضا بن عبدالصمد حسینى بحرانى اوالى ـ معاصر سید نعمت اللّه و مصاحبش در شیراز وشوشتر ـ از حواشى سید نعمت اللّه نقل کرده است.[۴۷]
در حواشى سید بر امل الآمل مطلبى در مورد عبدالرضا نیست. پس از چاپ و انتشار ریاض العلماء، ج ۳، ص ۱۱۶ اشتباه آن معلوم شد؛ زیرا در آنجا از امل الآمل نقل شده نه از حواشى سید.
سید عبدالرضا اهل اوال از روستاهاى بحرین است و صاحب سلافه شرح حال او را آورده اما اشاره به وجود او در شیراز و شوشتر نکرده است.[۴۸] معلوم نشد آقابزرگ از کجا او را مصاحب سید دراین دو شهر دانسته است. (ص ۵۸ ـ ۵۹)
۱۱۱۲ نه ۱۱۰۸
الفوائد الغرویه و الدرر النجفیه تألیف مولى ابوالحسن اصفهانى غروى (شریف) است. محدث بحرانى تنها جلد دوم آن را داشته و فرموده: مورخ ۱۱۱۲ ق است.[۴۹] سید محمد صادق بحرالعلوم در پاورقى لؤلؤه البحرین گوید: من هر دو جلد را استنساخ کردم و تاریخ جلد دوم ۱۱۱۲ ق است. صاحب ذریعه فرموده: صاحب روضات جلد دوم را به خط مؤلف داشته و گفته تاریخ آن ۱۱۰۸ ق مى باشد.
شاید اختلاف نقلها در این تاریخ به سبب اختلاف در فهم عبارت در آخر آن است: «الثلث الثانی من الیوم الثانی من النصف الثانی من الشهر الثانی من الثلث الثانی من السنه الثانیه من بعد السنه الثانیه من العشر الثانی من الالف الثانی» آنگاه صاحب ذریعه استظهار کرده که مطابق ۱۷ جمادى الثانى ۱۱۰۴ ق است.[۵۰]
عبارت مرموز، در روضات الجنات، حاشیه صفحه ۶۳۱ است؛ ولى تفسیر به ۱۱۰۸ ق یا غیر آن نشده.[۵۱] ظاهرا همان سال ۱۱۱۲ ق را مى رساند و روز و ماه همان گفته صاحب ذریعه است. ظاهرا «من بعد السنه الثانیه» تصحیف «من بعد المائه الثانیه» بوده و ترجمه آن به فارسى چنین است: از سال دوم از سده دوم از دهه دوم از هزاره دوم. (ص ۲۴۲ ـ ۲۴۳)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[۱]. ذریعه، ج ۴، ص ۸۲. [۲]. مصادر نهج البلاغه، سید عبدالزهراء حسینى، ج ۱، ص ۲۸۹. [۳]. نابغه فقه و حدیث، ص ۲۶۴. [۴]. ذریعه، ج ۱۳، ص ۱۵۹. [۵]. ر.ک: نابغه فقه و حدیث، ص ۱۲۰. [۶]. ذریعه، ج ۳، ص ۵۰، و ج ۱۳، ص ۱۵۸. [۷]. زهرالربیع، ج ۲، ص ۲۰۸. [۸]. ذریعه، ج ۲، ص ۳۶۹. [۹]. ریاض العلماء، ج ۵، ص ۲۵۴. [۱۰]. ذریعه، ج ۱۱، ص ۳۱۶. [۱۱]. ذریعه، ج ۱۲، ص ۲۸۳. [۱۲]. ذریعه، ج ۵، ص ۲۴۴؛ ریحانه الادب، ج ۲، ص ۲۵۴. [۱۳]. ذریعه، ج ۶، ص ۵۷ و ج ۱۴، ص ۳۱؛ فوائد الرضویه؛ ص ۶۲۴؛ ریحانه الادب،ج ۲، ص ۲۵۴. [۱۴]. ذریعه، ج ۲۲، ص ۳۵۹. [۱۵]. تذکره شوشتر، ص ۱۲۸. [۱۶]. ذریعه، ج ۲، ص ۲۲۲ و ج ۱۳، ص ۳۵۹. [۱۷]. ذریعه، ج ۱۸، ص ۳۶۳. [۱۸]. ذریعه، ج ۹، ص ۹۶۰. [۱۹]. ذریعه، ج ۹، ص ۶۹۱. [۲۰]. زهرالربیع، چاپ نجف، ص ۳۲۳. [۲۱]. ذریعه، ج ۱۵، ص ۳۰۴. [۲۲]. ذریعه، ج ۱۲، ص ۲۷۸ و ۲۸۳. [۲۳]. کشف الحجب والاستار، ص ۳۹۴. [۲۴]. ذریعه، ج ۶، ص ۲۱۲ و ج ۱۴، ص ۷۴ و ج ۱۶، ص ۶۲. [۲۵]. کشف الحجب والاستار، ص ۲۲۳. [۲۶]. ذریعه، ج ۱۰، ص ۷۴. [۲۷]. کشف الحجب والاستار، ص ۳۲۸. [۲۸]. ذریعه، ج ۱۶، ص ۱۸. [۲۹]. ذریعه، ج ۱۳، ص ۱۵۸. [۳۰]. ر.ک: ذریعه، ج ۱۵، ص ۳۷ و ج ۱۶، ص ۲۵۲. [۳۱]. ذریعه، ج ۶، ص ۲۲۸. این اشتباه در مصادر نهج البلاغه، ج ۱، ص ۲۸۸ نیز آمده است. [۳۲]. الغدیر، ج ۲، ص ۳۶۲. [۳۳]. ذریعه، ج ۱۴، ص ۱۲. [۳۴]. ذریعه، ج ۱۶، ص ۳۶۲. [۳۵]. روضات الجنات، ص ۷۲۸. [۳۶]. ذریعه، ج ۱۶، ص ۱۸۷. [۳۷]. ذریعه، ج ۱۱، ص ۲۶۳. [۳۸]. ذریعه، ج ۱۶، ص ۱۴۲. [۳۹]. ذریعه، ج ۴، ص ۳۹۷ به نقل از مشجره خاتون آبادیها. [۴۰]. فهرست کتب خطى کتابخانه هاى اصفهان، ۷۴. [۴۱]. حاشیه امل الآمل (نسخه خطى). [۴۲]. الانوار النعمانیه، ص ۴۷۱؛ زهر الربیع، ج ۲، ص ۲۰۹. [۴۳]. روضات الجنات، ص ۷۲۸. [۴۴]. ذریعه، ج ۱۶، ص ۲۹۴ و ج ۲۵، ص ۲۱۴. [۴۵]. ذریعه، ج ۱۳، ص ۱۰۱. [۴۶]. تحفه العالم، ص ۹۷. [۴۷]. ذریعه، ج ۶، ص ۲۵. [۴۸]. سلافه العصر، ص ۵۱۷. [۴۹]. لؤلؤه البحرین، ص ۱۰۸. [۵۰]. ذریعه، ج ۱۶، ص ۳۵۳ ـ ۳۵۴. [۵۱]. مگر اینکه در چاپ اول بوده که به نظر ما نرسیده است.
ننگ بر مدیر این سایت. حرومخور که حقوق میگیرد برایی نشر اکاذیب در راه سرپو ش گذاری بر جنایات رژیمم