خانه / سایر مطالب / مدیر سایت / نقد فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
فرهنگ نامه كودكان و نوجوانان

نقد فرهنگنامه کودکان و نوجوانان

این مقاله به قلم اینجانب در مجله «کتابهای اسلامی»، تابستان ۱۳۸۴ش، ش ۲۱ به چاپ رسیده است.

فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، شورای کتاب کودک، زیرنظر توران میرهادی (خمارلو) و ایرج جهانشاهی، تهران، شرکت تهیه و نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، قطع رحلی. ۵ جلد.

اشاره
در «فصلنامه کتابهای اسلامی» به معرّفی و نقد کتابهای اسلامی پرداخته می شود و طبیعی است که این فرهنگنامه را نمی توان به عنوان کتاب اسلامی صِرف قلمداد نمود، ولی مدخلهایی از آن مربوط به کتب، اشخاص و معارف اسلامی است. لذا، در این مقاله مختصر به نقد آن تعداد از مدخلهایی که مربوط به اسلام است پرداخته شد تا دست اندرکاران محترم آن در جلدها و چاپهای پسین در نگارش آن دسته از مدخلها که مربوط به اسلام است دقت بیشتری بنمایند.

فرهنگ نامه کودکان و نوجوانان

معتبرترین کتابها در عصر ما از جهات مختلف چون: محتوا، جامعیت، استحکام نثر، ویرایش، صفحه آرایی و غیره و از طرفی پرهزینه ترین آنها دایره المعارفها هستند. به دلیل گستردگی و اتقان آنها به سرعت مورد استقبال مخاطبان خود قرار می گیرند و از جمله منابع تحقیق و مرجع قرار می گیرند. بنابراین باید تلاش کرد این آثار با کمترین ضعف، نشر یابند. پاره ای ایرادات، مانند غلطهای تایپی، که در کتابهای دیگر نادیده گرفته می شوند، در دایره المعارفها مهم جلوه می کنند.

جای تأسف است که گاه این عنوان برای برخی کتابهای سُست و حتّی بی ارتباط با دایره المعارف انتخاب می شوند به گونه ای که نشان دهنده عدم آگاهی نویسنده از معنای دایره المعارف است. جا دارد وزارت ارشاد اسلامی اجازه ندهد این گونه عناوین جایگاه خود را از دست بدهند.
فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، از جمله آثار ارزنده ای است که شایسته عنوانِ «دایره المعارف» است و نظر به ویژگیهای درخور توجه آن، نشان کتاب سال جمهوری اسلامی را از آنِ خود کرده است. برخی ویژگیهای این اثر عبارت است از:
۱. اگرچه این اثر برای کودکان و نوجوانان به نگارش در آمده، اما برای همه کسانی که دست کم سواد خواندن و نوشتن دارند، در هر سن و سال و در هر مرتبه علمی که باشند، مفید است.
۲. بیشتر دایره المعارفهای کودکان و نوجوانان، ترجمه اند و در بسیاری از آنها انتخاب مدخلها و توضیح آنها مطابق با نیاز و فرهنگ جامعه ما نیست، اما تدوین این فرهنگنامه بر اساس نیاز جامعه ما است.
۳. واژه های توضیح داده شده، منحصر در مدخلها نیست؛ بلکه در لابه لای مقاله ها نیز توضیح بسیاری از واژه ها آمده که یافتن آنها دشوار است. بنابراین، در فهرست مفصل (جلد پنجم)، الفاظی که توضیحی در مورد آنها در پنج جلد نخست آمده، از حرف «الف تا یا» در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. تهیه چنین فهرستی بجا و مناسب است، اما نظر به اینکه مخاطبان اصلی، کودکان و نوجوانان هستند، نمی توان انتظار داشت آنها تنها هنگام نیاز به توضیح واژه ای خاص به آن مراجعه کنند؛ بلکه گاهی بدون در نظر داشتن واژه یا موضوعی، خواهان یافتن مطلب مورد علاقه خود هستند. بنابراین، بهتر بود در هر مجلد، فهرستِ مدخلهای اصلی درج می شد تا خواننده با بررسی آن، به آسانی بتواند، مطلب مورد علاقه را بیابد. به دلیل گستردگی فهرست مذکور، نمی تواند این انتظار خواننده را تأمین کند.
با توجه به اینکه مدخلها به ترتیب حروف الفباست، از ذکر شماره جلد و صفحه خودداری شده است.

آش،… «آشِ ام البنی» که همان «آش اُماج» است، آرد را یک شب تا صبح در اتاقی می گذارند تا ام البنی بیاید و پنجه یا مُهر خود را به آرد بزند و آن را تبرک کند. این آش را در سفره ام البنی می گذارند… .
گذشته از اینکه نام مادر حضرت عباس(ع) به غلط «ام البنی» بدون نون آخر ضبط شده، در توضیح مدخل «آش» خرافه های متعدد درج شده که نمونه ای از آن گذشت.
ذکر خرافاتی از این دست ممکن است سبب نشر آنها در جامعه شود، یا اینکه این خرافه ها به حساب دین گذاشته شده و سبب تمسخر امور دینی گردد. به هرحال اُموری از این دست نباید نوشته شود و برای پرهیز از بدآموزی، همراه با نقد باشند. حرفهای خوب آن قدر فراوان است که نیازی به ذکر امثال «آش ام البنی» نیست.

آل عبا،…  در حدیث کساء آمده است که پیامبر اسلام(ص) روزی به خانه دختر خود، فاطمه(س) رفت و به او گفت که احساس ضعف می کند. فاطمه عبایی آورد و … ، آنچه در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان آمده خلاصه ترجمه حدیث کساء در پایان کتابِ مفاتیح الجنان، تألیف حاج شیخ عباس قمی است.
حدیثِ شریف «کساء» از احادیث صحیح و مورد اتفاق شیعه و سنی است، اما آنچه در پایان مفاتیح الجنان، تحت عنوانِ «حدیث کساء» آمده جزء مفاتیح نیست؛ بلکه برخی ناشران به آن افزوده اند. این حدیث در هیچ یک از کتابهای معتبر فریقین وجود ندارد. ظاهرا نخستین بار در منتخب طریحی آمده است و این بدان معناست که از صدر اسلام تا حدود هزار سال بعد، اثری از این حدیث در متون روایی نبوده است. نخستین محدّث معروفی که بی اساس بودن این حدیث را اعلان کرد صاحب مفاتیح الجنان است.۲
حدیث کسا در منابع معتبر، نشان می دهند که این اتفاق در خانه اُم سلمه رخ داد نه منزل حضرت فاطمه(س).۳
ابن بابِوَیه یا ابن بابُویه: فقیه و محدث شیعه است که در قرن چهارم هجری قمری می زیست. نامش ابوجعفر محمد قمی بود… .
روش نگارش کتاب این گونه است که پس از نام دانشمندان، تاریخ حیات آنها داخل پرانتز می آید. ممکن است عدم ذکر تاریخ درگذشت شیخ صدوق سبب شود که خواننده بپندارد تاریخ وفات او معلوم نیست در حالی که وی در سال ۳۸۱ق درگذشته و این تاریخ بر روی جلد عمومِ کتابهای او چاپ شده است.

استبصار،… نام کامل این کتاب الاستبصار فی ما اِختَلِفَ من الأخبار است.
«اُختُلِفَ» صحیح است.

الذریعه،… نام کامل آن الذریعه إلی تصانیفُ الشیعه، است… سه جلد اول این اثر به تدریج از سالهای ۱۳۵۴ تا ۱۳۹۷هـ . ق در نجف اشرف به چاپ رسید.
الف) کلمه «تصانیف» به سبب حرف جر «إلی» باید مجرور باشد نه مرفوع. در فارسی هم کسی آن را مرفوع تلفظ نمی کند.
ب) ضمن معرفی کتاب الذریعه تصویر جلد اول آمده و در کنار آن چنین نوشته شده است: «روی جلد نخستین چاپ جلد اول کتاب الذریعه».
بر تصویر کتاب، محل چاپ آن، بیروت نوشته شده، اما از متن مقاله استفاده می شود که چاپ اول آن در نجف بوده است.

امام جعفر صادق(ع)… شمار کسانی را که در طول این مدت در درسهای او شرکت داشتند چهارهزار نفر گفته اند.
بی تردید امام صادق(ع) در موقعیتی قرار گرفت که توانست در راه نشر معارف اسلامی گام بزرگ بردارد، اما اینکه شهرت پیدا کرده که آن حضرت چهار هزار شاگرد داشته، بی اساس است. منشأ چنین اشتباهی سخن شیخ مفید(م ۴۱۳ق) است که نوشته است: «إنَّ أصحاب الحدیث قد جمعوا أسماء الرواه عنه من الثقات علی اختلافهم فی الآراء و المقالات فکانوا أربعه آلاف رجل؛۴ اصحاب حدیث نامهای راویان ثقه از حضرت صادق(ع) را جمع کرده اند و تعداد آنها چهار هزار نفر است. اگرچه در عقاید با یکدیگر اختلاف دارند.»
مراد از اصحاب حدیث، ابن عُقده است.۵ همان گونه که ملاحظه می شود، سخن از چهار هزار راوی است نه شاگرد. گویا قضیه چهار هزار شاگرد در چند دهه اخیر بر زبانها افتاده و به کتابها راه یافته است.

امامزاده، آرامگاه (مزار، مقبره یا مرقد) هر یک از امامزادگان، یعنی فرزندان و نوادگان امامان شیعه، است… در حجره های بعضی از امامزاده ها، مانند حضرت معصومه(ع)، طلبه های علوم دینی زندگی می کنند.
الف) تعریف امامزاده به آرامگاه امامزادگان، درست نیست؛ بلکه امامزاده، یعنی فرزند یا نواده یکی از امامان شیعه(ع) نه قبر یا بنایی که بر قبر ساخته شده. ظاهرا منشأ این اشتباه آن است که مردم وقتی به آرامگاه امامزاده ای می روند، می گویند: به امامزاده رفتیم. در حالی که مرادشان از این جمله آن است که نزد امامزاده رفتیم؛ چنان که وقتی نزد پزشک می روند، می گویند: به دکتر رفتیم. از این جمله استفاده نمی توان کرد که مردم به ساختمانی که پزشک در آن طبابت می کند، دکتر می گویند.
ب) با اینکه اینجانب متولد قم هستم و تاکنون در این شهر زندگی می کنم، هیچ گاه به یاد ندارم که طلاب علوم دینی در حجره های حرم حضرت معصومه(س) زندگی کرده باشند.

امام زمان(عج)… این چهار تن که آنان را نواب اربعه (نایبان چهارگانه) می خوانند عبارت اند از: عثمان بن سعید بن عمری… ؛ علی بن محمد سُمَری… .
الف) نام جدّ نایب اول «عمرو» است نه «عمری»۶ و به جهت اینکه نام جد او عمرو است، ملقّب به عمری شد.۷ بنابراین، عبارت درست چنین است: «عثمان بن سعید عمری»
ب) سَمُری یا سَمَری صحیح است.

امام زین العابدین(ع)…؛ بعضی از تاریخ نویسان گفته اند که مادر ایشان دختر یزدگرد، پادشاه ساسانی، بوده و «شاه زمان» یا «شهربانو» نام داشته است… در شب و روز عاشورا بیمار و در خیمه بستری بود، در نتیجه نتوانست مانند دیگران در نبرد با سپاه یزید شرکت کند. در این نبرد تمام یاران و مردانِ خاندان امام حسین(ع) و سرانجام خود آن حضرت به شهادت رسیدند.
الف) مادر امام سجاد(ع) را «شاه زنان» گفته اند نه «شاه زمان». با توجه به اینکه دقت زیادی در چاپ این کتاب صورت گرفته نمی توان این اشتباه را به حساب غلط تایپی گذاشت.
ب) ظاهر عبارت آن است که امام سجاد(ع) در روز عاشورا نجنگید؛ اما بنا به تحقیق برخی محققان، آن حضرت در روز عاشورا نبرد کرد. در اینجا به ذکر خلاصه دو دلیل از کتابِ جهاد امام سجاد(ع) بسنده می کنیم:
۱. فضیل بن زبیر اسدی ـ از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) ـ در کتابِ تسمیه من قتل مع الحسین(ع) من اهل بیته و شیعته۸ آورده است که امام سجاد(ع) در روز عاشورا مجروح شد و او را از صحنه جنگ بیرون بردند.
۲. ابن شهر آشوب از احمد بن حنبل زره پوشیدن امام زین العابدین(ع) را نقل کرده است و روشن است که زره را برای جنگ به تن می کنند.
اینکه در برخی اخبار آمده که امام حسین(ع) به آن حضرت اجازه نبرد نداد، ممکن است مربوط به پس از جراحت باشد.۹
ج) همه یاران امام حسین(ع) در روز عاشورا به شهادت نرسیدند، مثلاً حسن مثنّی فرزند امام حسن(ع) در این جنگ مجروح شد و در میان اسرا بود. هرچند ممکن است در زمانهای بعد در اثر جراحت به شهادت رسیده باشد؛ اما ظاهر عبارت آن است که در آن روز همه مردها و پس از آنها خود امام حسین(ع) به شهادت رسیدند.
ناگفته نماند در اخبار آمده است که آن حضرت پیش از شروع جنگ، به اصحابش فرمود: هیچ کدام شما در این نبرد زنده نمی مانید. تنافی این سخن با آنچه در عمل اتفاق افتاد، برای اینجانب هنوز حل نشده است و موفق به تحقیق نشده ام. برخی خواسته اند پیشگویی حضرت را با زنده ماندن برخی اصحاب، به گونه ای جمع کنند که تنافی میان آنها نباشد. کودک بودن همه بازماندگان، قابل قبول نیست؛ زیرا حسن مثنّی پیش از واقعه عاشورا با فاطمه دختر امام حسین(ع) ازدواج کرد.
به هرحال با توجه به اینکه کتاب در سطح کودکان و نوجوانان است و انتظار نیست که مدخلها از تمام جهات مورد بررسی قرار گیرند، اگر نمی توان ابهامهایی از این دست را حل کرد، خودداری از چنین نقلهایی مناسب است.

پی نوشتها
۱. فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، ج ۱، ص هجده.
۲. ر.کا: منتهی الآمال، ج ۱، ص ۵۲۷.
۳. جهت آگاهی بیشتر از این بحث ر.کا: پژوهشی در باره حدیث کسا، محمّد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۴ش.
۴. الارشاد، شیخ مفید، مؤسسه آل البیت(ع)، ج ۲، ص ۱۷۹.
۵. ر.کا: مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، نجف، ۱۳۷۶ق، ج ۳، ص ۳۷۲؛ خاتمه مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق، ج ۱، ص ۴۴.
۶. ر.کا: الغیبه، شیخ طوسی، تحقیق عباداللّه  تهرانی و علی احمد ناصح، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق، ص۳۵۷.
۷. ر.کا: الغیبه، شیخ طوسی، ص ۳۵۴.
۸. این رساله در دومین شماره مجله تراثنا به چاپ رسیده است.
۹. ر.کا: جهاد امام سجاد(ع)، سید محمّدرضا حسینی جلالی، ترجمه موسی دانش، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول،۱۳۸۲ش، ص ۴۷-۴۹.

همچنین ببینید

آینه پژوهش

لغزش ها در تاریخ بارگاه سیدالشهدا(ع)

مقاله ای از اینجانب در مجله ی مجله آینه پژوهش، شماره ۹۶، بهمن و اسفند …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

*

code