خانه / سایر مطالب / مدیر سایت / تصحیح تاریخ درگذشت ها
سید حسن فاطمی موحد

تصحیح تاریخ درگذشت ها

شیخ آقابزرگ تهرانی ضمن کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه» به لغزش های راه یافته در کتاب ها در مورد تاریخ وفات نویسندگان اشاره کرده است. این موارد در مقاله گرد آمده است.
این مقاله به قلم اینجانب در مجموعه مقالات «مؤسس حوزه» (یادنامه آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری)، ناشر: بوستان کتاب قم، چاپ اول، ۱۳۸۳ش، به چاپ رسید.

تعیین دقیق سال درگذشت دانشمندان، از امور مهم در شرح حال نگاری به شمار می رود. در عین حال ابهام های زیادی در این زمینه مشاهده می شود. عالم متتبّع جناب شیخ آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳ ـ ۱۳۸۹ ق) در تدوین الذریعه إلی تصانیف الشیعه، به ثبت دقیق تاریخ فوت نویسندگان توجه داشته و توانسته است بسیاری از ابهام ها را برطرف سازد. اما نتیجه تحقیقات آغا بزرگ در لا به لای ۲۶ جلد ذریعه است. از آن جا که موضوع آن، کتاب شناسی است، معمولاً پژوهش گران برای بررسی سال فوت دانشمندان به آن مراجعه نمی کنند. از سوی دیگر برخی از نویسندگان دارای ده ها کتاب هستند و پژوهش گر نمی داند جهت دست یابی به تحقیقی که آقا بزرگ درباره سال فوت نویسنده انجام داده، به معرفی کدام کتاب مراجعه کند. ازاین رو، مناسب دانستیم این قبیل پژوهش های شیخ آغا بزرگ را در یک جا گرد آوریم تا دست رسی به آنها آسان تر باشد.
در خور توجه است که چه بسا برخی از اشکال ها در تاریخ فوت ها مربوط به کتاب هایی می شوند که اکنون چندان مورد توجه نیستند، اما معمولاً ایرادات آنها نشر می یابند و چه بسا از کتاب های مرجع سر در می آورند. بنا بر این، نمی توان اشکال شیخ آغا بزرگ به کتاب خاصی را منحصر به همان دانست.

چند تذکر:
الف) بنا بر این است که اصلاحات را با دلیل ذکر کنیم. هر جا دلیلی نیامده، به این معنا است که خود شیخ ـ دست کم در آن قسمت که ارجاع داده ایم ـ دلیلی ذکر نکرده است.
ب) مطالب این مقاله، عین ترجمه ذریعه نیست، بلکه در موارد فراوان ناچار به تلخیص شدیم یا این که مطلب برگرفته و تلفیقی از چند جای کتاب است و گاه عبارات ذریعه را جابه جا و در قالب دیگر عرضه کرده ایم.
ج) روشن است که نمی توان همه اصلاحات ایشان را ـ هر چند با قطع بیان کند ـ بدون بررسی مجدد و دقیق پذیرفت، بلکه جا دارد در عصر حاضر که امکانات بیشتری در اختیار است، مورد بررسی قرار گیرند.
د) نظر به گستردگی کتاب بی نظیر ذریعه و طول مدت تدوین آن (شصت سال) اختلافاتی در آن راه یافته است. هنگام تدوین این مقاله متوجه پاره ای اختلاف ها در ثبت تاریخ فوت نویسندگان شدیم که در پاورقی یاد آور می شویم. این تذکرات به معنای تنقیص کار سترگ آن پژوهش گر کم نظیر نیست.
ه ) ترتیب تصحیح تاریخ درگذشت ها بر اساس قرنی است که نویسندگان می زیسته اند.

قرن دوم
جابربن حیان خراسانی کوفی، نویسنده کتاب التدابیر
درگذشت او را ۱۶۱ می گویند؛ اما قطعاً این تاریخ اشتباه است. مطمئناً وی چند سال پس از آن، حیات داشته و در زمان اوج برامکه و شهرت آنها مشغول تألیف بوده است؛ یعنی آغاز خلافت رشید (م ۱۷۰). (ج ۴، ص ۱۵، پاورقی).

هشام بن حکم ابو محمّد شیبانی کوفی، اصل
وی به سال ۱۷۹ درگذشت؛ چنان که کشی ضبط کرده و آن کمی بعد از نکبت برامکه در ایام حکومت هارون الرشید بوده و چنان که در فهرست آمده، واقعه برامکه پیش از ۱۹۰ اتفاق افتاده است و مرگ هارون الرشید ۱۹۳ می باشد. وی سال ۱۷۰ به حکومت رسید. بنا بر این، ثبت ۱۹۹ توسط نجاشی به عنوان تاریخ فوت هشام اشتباه است و منشأ آن، تصحیف «سبعین» به «تسعین» است. (ج ۲، ص ۱۶۷).(۱)

قرن چهارم
ابو احمد جلودی، أخبار أبی الطفیل
تاریخ ۳۰۲ به عنوان سال فوت جلودی غلط است، بلکه ۳۳۲ درست است؛ چنان که ابن طاووس در محاسبه النفس نوشته است.(۲) (ج ۱، ص ۳۴۵).

محمّدبن عمربن سالم قاضی جعابی، أخبار آل ابی طالب
تاریخ بغداد سال فوت او را ۳۵۵ ثبت کرده، اما در انساب سمعانی ۳۴۴ نوشته شده که جزماً از غلط نسخه است؛ زیرا شیخ مفید (متولد ۳۳۸) در تصانیفش از ابو بکر جعابی روایت می کند. اگر ۳۴۴ درست باشد، در زمان فوت جعابی، شیخ مفید شش سال داشته و نمی توانسته روایت کند. (ج ۸ ، ص ۲۴۳، پاورقی و ج ۱، ص ۳۱۱).

احمدبن محمّد سنجری، معرفه فتح الأبواب
هدیه العارفین به اشتباه فوت او را ۴۷۷ نوشته، مسلّماً وی در سال های ۳۵۸ تا ۳۶۰ زنده بوده است [و میان ۳۶۰ تا ۴۷۷، ۱۱۷ سال فاصله است]. (ج ۲۱، ص ۲۵۹ و ج ۲۲، ص ۳۹۲ ـ ۳۹۳).

احمدبن فارس بن زکریا لغوی قزوینی، تمام الفصیح
یاقوت در معجم البلدان، ج ۷، ص ۳۹۸ فوت او را ۳۹۵ نگاشته است، اما صحیح تر ضبط ابن خلکان در ص ۳۶ می باشد؛ یعنی ۳۷۵ و اشتباه «سبعین» با «تسعین» در کتابت فراوان پیش می آید. (ج ۲۶، ص ۲۳۴).

محمّد بن احمد بن جنید اسکافی، المسح علی الخفین
در کشف الحجب سال فوت او ۳۸۱ است. این تاریخ منطبق با فوت شیخ صدوق است بنا بر این شاید اشتباه باشد. در فوائد بحر العلوم نیز این تاریخ، اشتباه دانسته شده است.(۳) (ج ۱۶، ص ۱۷۳ و ج ۲۰، ص ۳۹۷).

قرن پنجم
فرخی سیستانی، دیوان
شاهد صادق و مجمع الفصحاء ج ۱، ص ۴۳۹ سال فوت او را ۴۲۹ نوشته اند، اما عبد الرسولی سال ۴۷۰ نوشته که غلط است. (ج ۹، ص ۸۱۹).

جعفربن محمّد نسفی سمرقندی، تاریخ سمرقند
وی در سال ۴۳۲ درگذشت، اما کشف الظنون به اشتباه ۴۰۲ نوشته است. (ج ۳، ص ۲۵۹).

محمّدبن احمد عمیدی، تنقیح البلاغه
در کشف الظنون آمده: «المتوفی سنه ثلاث و عشرین و أربعمأه.» کلمه «عشرین» تصحیف «ثلاثین» است و نیز «عمیدی» به «عمری» تصحیف شده است. (ج ۴، ص ۴۶۲).

فخر الدین اسعد گرگانی، دیوان
در اصفهان به سال ۴۴۶ شروع به نظم مثنوی ویس و رامین کرد. کتاب شاهد صادق وی را از درگذشتگان سال ۴۴۲ شمرده که غلط است. (ج ۹، ص ۸۱۳ ـ ۸۱۴).

سلاّربن عبد العزیز (ابو یعلی حمزه)، التذکره فی حقیقه الجوهره
بنا به نقل صفدی، سلاّر در ۴۴۸ وفات یافت؛ اما در نظام الأقوال، ماه رمضان ۴۶۳ آمده است. شاید نویسنده نظام الأقوال او را با ابو یعلی محمّدبن حسن بن حمزه، جانشین شیخ مفید اشتباه گرفته و او است که در ۴۶۳ از دنیا رفت. (ج ۴، ص ۲۴ و ۳۶۵).

قرن ششم
محمّدبن احمد ابیوردی، تعله المشتاق إلی ساکنی العراق
در تاریخ ابن خلکان چاپ مصر به سال ۱۳۱۰ و به پیروی از آن الأعلام سال فوت او ۵۵۷ است که قطعاً در تاریخ ابن خلکان اشتباه ناسخ است و ۵۰۷ درست است. شاهد ادعای ما این است که وی از عبد القاهر جرجانی (م ۴۷۱) و حسن بن احمد سمرقندی (م ۴۹۱) مطالبی شنیده و معاصر او ابوالفضل محمّد بن طاهر مقدسی (م ۵۰۷) نیز از او روایت کرده است. وی کنار تخت سلطان محمّدبن ملکشاه (م ۵۱۱) با خوردن سم از دنیا رفت. معجم الأدباء به نقل از تاریخ منوچهر فوت او را ۵۰۷ نوشته است. (ج ۴، ص ۲۲۰، پاورقی).

زین الدین علی بن عبد الجلیل بیاضی، الاعتصام
شیخ منتجب الدین (م بعد ۵۸۵) در فهرست خود شیخ زین الدین را از مشایخ خود خوانده است. بنا بر این، بی تردید تاریخ فوت او در کشف الحجب به سال ۸۷۷ غلط نسخه است. (ج ۲، ص ۲۲۳ ـ ۲۲۴).

حکیم سنایی، حدیقه الحقیقه
سال ۵۲۵ صحیح ترین تاریخ در فوت حکیم سنایی است [نه ۵۵۵ و نه ۵۵۰]؛ زیرا محمّد بن علی رقا که پس از فوت سنایی، مسودّات حدیقه الحقیقه را به امر بهرام شاه غزنوی گرد آورده، به این تاریخ گواهی داده است.(۴) (ج ۶ ، ص ۳۸۲ ـ ۳۸۳ و ج ۱۲، ص ۲۷۶).

راغب اصفهانی، مفردات
در روضات، ص ۲۵۶ به نقل از أخبار الحکماء سال فوت او را ۵۶۵ ضبط کرده که جزماً اشتباه نسخه است؛ زیرا در روضات پس از آن آمده که وی پیش از جار اللّه  زمخشری (م ۵۳۸) از دنیا رفت.(۵) (ج ۵ ، ص ۴۵ ـ ۴۶).

ابو محمّدحسن بن محمّد حسینی (حسن غزنوی)، دیوان
تاریخ فوت او در خلاصه الأشعار و در منقول از آن در مجمع الفصحاء، ج ۱، ص ۱۹۲ سال ۵۶۵ ضبط شده و برخی فوت او را ۵۳۵ یا ۵۳۶ گفته اند. اما هیچ کدام درست نیست. تاریخ صحیح ۵۴۸ است؛ چنان که ابو الحسن بیهقی در لباب الأنساب (تألیف ۵۵۵) نوشته است.
جمع کننده دیوان او می نویسد که حسن غزنوی هنگام وفات به او وصیت کرده است تا دیوانش را به نام امیر محمود جمع آوری کند. از آن جا که امیر محمود سال ۵۵۲ جلوس کرد و در ۵۵۷ فوت شد، به دست می آید حسن غزنوی پیش از این تاریخ از دنیا رفته است، نه ۵۶۵ . (ج ۹، ص ۲۴۴).

ابو علی فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان
سید اعجاز حسین فوت او را در کشف الحجب ۵۳۳ ضبط کرده، که قطعاً غلط است؛ زیرا پایان تألیف مجمع البیان ۵۳۴ می باشد. در تاریخ فوت او گفته شده که ۵۴۸ یا ۵۵۳ درگذشته است.(۶) (ج ۱۳، ص ۵).

ابوالفضل محمّدبن عبدالکریم قزوینی، پدر امام الدین رافعی قزوینی (م ۶۲۳)
شهرروزی (م ۱۰۱۴) در طبقات الشافعیه، ص ۸۰ شرح حال وی را آورده و فوت او را رمضان ۵۰۸ نگاشته است. ظاهراً اشتباه چاپی رخ داده و درست آن ۵۸۰ است تا با تاریخ فوت فرزندش بخواند. (ج ۹، ص ۳۵۱، پاورقی).

قرن هفتم
سیف اسفرنگ، دیوان
تولد او ۵۸۱ است؛ چنان که خود گوید:
مرا مادر پس از تاریخ هجرت      به سال پانصد و هشتاد و یک زاد
صاحب آتشکده آذر، ص ۳۱۷ می گوید که او ۸۵ سال عمر کرد و در سال ۶۶۶ درگذشت. بنا بر این سال ۶۵۲ در شمع انجمن، ص ۲۱۳ و در شاهد صادق اشتباه است.(۷) سال ۶۷۲ در مجمع الفصحاء، ج ۱، ص ۲۵۲ نیز اشتباه است. (ج ۹، ص ۴۸۵).

ابن کمونه سعدبن منصور، اللمعه الجوینیه
کشف الظنون به غلط فوت او را ۶۷۶ و تذکره النوادر ۶۹۰ نگاشته اند. تاریخ درست ۶۸۳ است، چنان که در حوادث جامعه، ص ۴۴۱ می خوانیم و پایان تألیف کتاب فوق ۶۷۹ می باشد.(۸) (ج ۱۸، ص ۳۵۱ و ج ۴، ص ۴۶۰ و ۴۶۷ ـ ۴۶۸).

کمال الدین میثم بن علی بحرانی، الدر المنثور
شیخ بهایی در کشکول فوت او را ۶۷۹ نوشته است. از آن جا که کمال الدین از شرح صغیرش بر نهج البلاغه در سال ۶۸۱ فارغ شده، ضبط شیخ بهایی اشتباه است. وی در ۶۹۹ درگذشته ـ چنان که در کشف الحجب آمده ـ یا ۶۸۹ بنا بر احتمالی.(۹) (ج ۸ ، ص ۷۷).

قرن هشتم
جمال الدین خواجه سلمان بن علاء الدین محمّد ساوجی، جمشید و خورشید
در خزانه عامره فوت وی ۱۲ صفر ۷۷۸ می باشد، اما دولتشاه و ناظم تبریزی تاریخ را اشتباه نوشته اند. (ج ۵ ، ص ۱۳۳).

کمال الدین ابو العطاء محمود بن علی، روضه الأنوار
وی در سال ۶۸۹ در کرمان تولد یافت و بعد از ۷۴۳ در شیراز از دنیا رفت. در مجمع الفصحاء، ج ۲، ص ۱۵ وفات او ۵۰۳ ذکر شده که اشتباه چاپ است. شرح حال وی در مجالس المؤمنین، صفحه ۴۹۹ آمده و سال فوت ۷۴۲ ذکر شده که درست نیست؛ زیرا در این سال نظم روضه الأنوار را به پایان رسانده و تفصیل این مطلب در کتاب عصر حافظ، ص ۸۳ آمده است. (ج ۱۱، ص ۲۸۹).

قرن نهم
ابو الحسن طاهربن عرب (عربشاه)بن ابراهیم (حافظ اصفهانی)، دیوان
کشف الظنون فوت او را ۷۸۶ ثبت کرده، ظاهراً تصحیف ۸۸۶ می باشد. (ج۹، ص ۲۲۰).

شمس الدین محمّد شیرین، متخلص به مغربی، دیوان
معاصر کمال خجندی و شاگرد اسماعیل سیسی است. در نفحات، ص ۵۵۰ فوت او ۸۰۹ ضبط شده، اما در تذکره حسینی، ص ۳۰۴ به غلط ۷۰۷ ذکر شده است. (ج ۹، ص ۱۰۸۰).

قاری یزدی، دیوان البسه
براون در تاریخ ادبیات ایران، ج، ۴، ص ۱۶۰ سال فوت او را ۹۹۳ نوشته که غلط است؛ زیرا اگر چه از عصر او اطلاع نداریم، اما نام چند تن از معاصران خود را برده است: قاسم انوار (م ۸۳۷)، خواجه عصمت بخاری (م ۸۲۹)، کاتبی (م ۸۳۸)، خیالی بخاری (م ۸۵۰)، امیر شاهی (م ۸۵۷) و شیخ آذری (م ۸۶۶). (ج ۹، ص ۸۹ و ۸۶۱).

زین الدین علی بن حسن استر آبادی، مجیز به سید نظام الدین
ریاض تاریخ فوت او را از روی خط سید نظام الدین ترکه بن سید تاج الدین، اشتباه نقل کرده است. وی حدود ۸۳۷ درگذشت. (ج ۱، ص ۲۱۱).

قاسم انوار، انیس العاشقین
در کشف الظنون ۸۷۳ ضبط شده، اما قاضی در مجالس المؤمنین سال در گذشت او را ۸۳۷ ثبت کرده که این تاریخ درست است؛ زیرا وی در عصر الغ بیگ (م ۸۵۳) از دنیا رفته است. (ج ۲، ص ۴۶۲).

احمدبن یحیی حسنی، البحر الزاخر
کشف الظنون نویسنده را از رجال قرن دهم شمرده است؛ در حالی که او در ۸۴۰ درگذشت. (ج ۱، ص ۵۳۳).

ظهیر الدین میر علی حسینی تبریزی، دیوان
وی خطاط و شاعر و ملقب به «قدوه الکتاب» و «واضع» بود. علت ملقب شدن به «واضع» این است که وضع خط نستعلیق به او منسوب است. در کتاب امتحان الفضلاء، فوت او به غلط ۸۸۵ ضبط شده، اما در ۸۵۰ درگذشت؛ چنان که در شاهد صادق آمده است. ریحانه الادب و کتاب پیدایش خط و خطاطان وی را به قرن هفتم نسبت داده اند که اشتباه است. (ج ۹، ص ۷۵۲).

سلیمی تونی، دیوان و حرز النجاه
دولتشاه یاد آور شده است که وی در قرن نهم به ظالمان کمک می کرد. سپس موفق به توبه شد؛ لباس فقر پوشید؛ به حج رفت؛ مراقد ائمه علیهم السلام را زیارت کرد؛ با قصایدی ائمه معصومین را مدح می کرد و مرثیه می گفت. هنگام زیارت امام رضا علیه السلام در سال ۸۵۴ درگذشت و جنازه اش به سبزوار منتقل و دفن شد. ریحانه الادب به نقل از سفینه، ص ۲۱۲ نیز این مطلب را نقل کرده است. در شاهد صادق نیز او را میان اموات سال ۸۵۴ ذکر کرده، اما در آتشکده آذر، ص ۶۷ در اثر اشتباه چاپی، فوت او ۳۲۷ نوشته شده و این اشتباه در تذکره روشن، ص ۳۰۲ نیز آمده است. (ج ۹، ص ۴۶۸).

شرف الدین علی یزدی تفتی معمایی، حلل المطرز فی المعمی و اللغز
فوت او در ریاض ۸۳۰ ثبت شده، در حالی که بعد از ۸۵۰ وفات یافته است؛ زیرا میر علی شیر نوایی (۸۴۴ ـ ۹۰۶) در مجالس النفائس، ص ۲۵ و ۱۹۹ (ترجمه) می گوید: «من در شش سالگی در تفت خدمت او رسیدم.» با توجه به این که نوایی در ۸۴۴ به دنیا آمده ـ بنا به نفل خواند میر ـ بنا بر این شرف الدین علی در سال ۸۵۰ زنده بوده است. ازاین رو در کشف الظنون و آتشکده، ص ۲۰۴ به نقل از گنج دانش فوت او را پس از ۸۵۰ نوشته اند.
ظاهراً ۸۵۶ هم که در ریاض العارفین آمده، درست نیست، بلکه تاریخ صحیح همان است که معاصر او سلطان حسین بایقرا در مجلس پنجاهم از مجالس العشاق ذکر کرده است؛ یعنی ۸۵۸ .(۱۰) (ج ۷، ص ۷۷).

قرن دهم
حسین بن معین الدین میبدی، مطلع الدقایق
در اعیان الشیعه فوت او ۸۷۰ و غلط است؛ زیرا میبدی جام گیتی نما را در ۸۹۷ نگاشت. وی در ۹۱۱ درگذشته است. (ج ۲۱، ص ۱۵۳)

ابراهیم شبستری نقشبندی، نهایه البهجه
کشف الظنون ذیل «تائیه» فوت او را سال ۹۱۷ نگاشته، ظاهراً تاریخ صحیح، ضبط نجم الدین محمّدبن محمّد (۹۷۷ ـ ۱۰۶۱) در کواکب سائره ـ بنا به نقل شذرات الذهب ـ است؛ یعنی ۹۱۵.(۱۱) (ج ۳، ص ۲۰۱ ـ ۲۰۲).

علی هروی، مداد الخطوط
وی شاعر و خطاط و شاگرد سلطان علی مشهدی است. فوت او در شاهد صادق ۹۲۵ و در صبح گلشن، ص ۴۸۱ سال ۹۲۴ است. اما در امتحان الفضلاء، ج ۱، ص ۵۹ سال فوت او به اشتباه ۹۷۶ است. (ج ۹، ص ۷۶۴ ـ ۷۶۵).

مکتبی شیرازی، دیوان
شاهد صادق فوت او را ۹۱۶ ضبط کرده، اما بهار در مقدمه کلمات علیه او را تا سال ۹۴۱ زنده دانسته که بعید است. (ج ۹، ص ۱۰۹۴).

بقایی ابرقوهی، دیوان
در تغ، ص ۲۷ تاریخ فوت او ۹۴۸ ثبت شده که نادرست است. (ج ۹، ص ۱۳۹).

تقی الدین محمّد، معروف به راصد، الدر النظیم فی تسهیل التقویم
کشف الظنون، ج ۱، ص ۴۸۲ سال فوت او را ۹۹۳ نوشته، اما این نویسنده کتاب دیگری به نام حل التقویم دارد که کتابت آن به سال ۹۱۷ باز می گردد. بنا بر این تألیف آن پیش از ۹۱۷ است. از مقایسه این تاریخ با ۹۹۳ به دست می آید که این سال، سال فوت او نیست، بلکه تاریخ کتابت الدر النظیم است. (ج ۷، ص ۶۷ و ج ۸ ، ص ۸۲).

محقق کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد
نسخه ای از جلد اوّل جامع المقاصد (کتابت ۹۴۹) در کتاب خانه شیخ هادی آل کاشف الغطا در نجف موجود است که بر آن نوشته شده که مصنف در سال ۹۳۷ وفات یافت. شاید شیخ حر عاملی این نسخه را دیده و به جهت نزدیکی تاریخ کتابت آن به عصر مؤلف، آن تاریخ را صحیح دانسته است. ازاین رو در امل الآمل آن را ضبط کرده است.(۱۲) در حالی که آنچه در آن نسخه آمده، از اشتباه کاتب است. محقق کرکی در روز غدیر سال ۹۴۰ وفات یافت؛ چنان که در تاریخ خاتون آبادی و عالم آرا این گونه آمده؛ به علاوه شاه طهماسب در سال ۹۳۹ فرمانی برای او نوشت و متن آن در ریاض العلماء آمده است. (ج ۵ ، ص ۷۲ ـ ۷۳).

سنجانی یا قاضی سنجانی، منظر الأبصار و دیوان
وی از اولاد شاه سنجان بود. شرح حال وی در تحفه سامی، ص ۸۰ ـ ۸۱ آمده و یادآور شده که وی نود سال عمر کرد و در ۹۴۱ درگذشت. در کشف الظنون به اشتباه ۸۴۱ نوشته شده است. (ج ۹، ص ۴۷۲).

سلطان مصطفی میرزا بن سلطان علی میرزا بن شاه طهماسب صفوی، دیوان
وی در عین نابینایی، فقیه و اهل ورع بود. مجمع الفصحاء، ج ۱، ص ۳۱ یاد آور شده که شاه اسماعیل دوم او را در ۹۸۴ با شاهزاده های دیگر کشت، اما این مطلب سهو قلم است؛ زیرا نصر آبادی در تذکرهاش ۱، ص ۱۰ شرح حال او را ذکر و گفته است که پدر سلطان مصطفی، مقرّب شاه صفی (م ۱۰۵۱) بود و در عصر او از دنیا رفت و سلطان مصطفی، هشت ماه پس از فوت پدر از دنیا رفت. بنا بر این سال ۹۸۴ درست نیست. (ج ۹، ص ۴۶۱).

قرن یازدهم
سوزی ساوجی، دیوان
اصل او از ساوه است و به جهت سکونت او در اصفهان برخی او را اصفهانی خوانده اند. تخلص او در ابتدا «جفاکش» بود، اما پس از سفر به خراسان تبدیل به «سوزی» کرد. در آتشکده آذر، ص ۲۱۸ سال فوت او ۱۱۴ چاپ شده، شاید منظور ۱۰۱۴ است؛ چنان که در اسماء المؤلفین، ص ۲۹۱ آمده. در تغ(۱۳)، ص ۶۷ سال ۱۰۰۲ ذکر شده، اما ریحانه الأدب از قاموس ترکی ۱۱۱۴ ضبط کرده، که ناردست است؛ زیرا شعر او در مجمع الخواص ۸ ، ص ۲۴۵ (تألیف ۱۱۱۰) آمده است. (ج ۹، ص ۴۷۶ ـ ۴۷۷).

شیخ بهایی، جامع عباسی
الف) برخی فوت شیخ بهایی را ۱۰۳۰ ذکر کرده اند، اما شاگرد او نظام الدین محمّدبن حسین قرشی ساوجی، جامع عباسی را تکمیل کرد و در آغاز، سال فوت استادش را دوازده شوال ۱۰۳۱ نگاشته است. این تاریخ که با تعیین روز و ماه است، دقیق تر می باشد.(۱۴) (ج ۳، ص ۳۳۹).
ب) شیخ بهایی در سال ۱۰۳۰ وفات یافته است؛ زیرا ابراهیم بن عبد الجلیل شیروانی کتابت مشرق الشمسین تألیف شیخ بهایی را در رجب سال ۱۰۳۱ به پایان رساند و مصنّف را با این عبارت توصیف کرده است: «الْعلامه الْواصل إلی أعلی فرادیس الْجنان …» این عبارت صراحت دارد در این که شیخ بهایی پیش از رجب ۱۰۳۱ [و به طریق اولی پیش از شوال ۱۰۳۱] درگذشته است. دیگر این که شاگردش شیخ هاشم نیز تصریح کرده که وی در ده روز وسط شوال ۱۰۳۰ وفات یافت.(۱۵) (ج ۲۱، ص ۵۰ ـ ۵۱).

علی نقی بن ابی العلاء محمّد هاشم، همم الثواقب
همه تذکره های شعرا مثل خزانه عامره، ص ۴۴۰ و آتشکده آذر، ص ۲۰۸ و مجمع الفصحاء وفات او را ۱۰۳۱ نوشته اند که اشتباه است؛ زیرا وی همم الثواقب را در ۱۰۴۴ برای شاه صفی نوشت و نسخه آن در سپهسالار به شماره ۱۸۴۵ نگه داری می شود.(۱۶) (ج ۹، ص ۱۱۲۳).

حسین خلخالی، حاشیه بر تفسیر بیضاوی
کشف الظنون تاریخ فوت او را در جاهای مختلف، گوناگون ضبط کرده است: ۱۰۲۴، ۱۰۳۰ و به نقل از خلاصه الاثر ۱۰۱۴. تاریخ اخیر در فهرست کتاب خانه آستان قدس، ج ۱، ص ۳۵۱ نیز آمده که بعید است. شاید تصحیف در منقول یا منقولٌ عنه باشد. سید حسین خلخالی در سال ۱۰۲۴ حاشیه بر شرح تهذیب دوانی نوشته است. (ج ۶ ، ص ۴۱).

زلالی تبریزی، دیوان
شرح حال او در تحفه سامی ۵ ، ص ۱۴۵ و دانشمندان آذربایجان، ص ۱۶۸ آمده است. ریحانه الأدب به اشتباه او را به قرن یازدهم نسبت داده است. (ج ۹، ص ۴۰۴).

رضا نجیب الدین تبریزی اصفهانی، مثنوی سبع المثانی
ریاض العارفین فوت او را ۱۱۸۵ نگاشته، اما غلط است؛ زیرا سید محمّد قطب ذهبی در فصل الخطاب تصریح کرده که طومار سلسله ذهبیه از شیخ رضا نجیب الدین به علی نقی اصطهباناتی (م ۱۱۲۹) ارث رسیده و از او به من و اکنون طومار نزد من است. تاریخ صحیح، ضبط دانشمندان، ص ۳۷۴ است؛ یعنی ۱۰۷۵. (ج ۱۹، ص ۲۰۱ ـ ۲۰۲).

محمّد امین بن عبد الفتاح (عبد الغفار)، گلدسته اندیشه
وی معروف به «وقاری طبسی» است. آتشکده یزدان سال فوت او را ۱۰۷۰ ضبط کرده، اما غلط است؛ زیرا تألیف گلدسته اندیشه را در سال ۱۰۸۳ به پایان رساند. (ج۹، ص ۱۲۷۷).

رفیع الدین محمّدبن حیدر حسینی طباطبائی، محشی کافی کلینی
در روضات تاریخ فوت او ۱۰۸۲ و در سلافه ۱۰۸۰ است، اما در فیض قدسی ۱۰۹۹ ثبت شده که قطعاً اشتباه چاپ است. اگر چه سید حسن صدر هنگام نقل این مطلب در تکمله أمل الآمل حکم به صحت این تاریخ کرده است؛ زیرا نویسنده مناهج الیقین مولی خلیل قزوینی (م ۱۰۸۹) به او با «سلّمه اللّه » دعا می کند اما هنگام نقل از مولی رفیع الدین با «رحمه اللّه » دعا می کند. از این جا به دست می آید که مولی رفیع الدین پیش از مولی خلیل از دنیا رفته است.(۱۷) (ج ۶ ، ص ۱۸۴ و ج ۵ ، ص ۱۳).

حسین بن جمال الدین محمّد خوانساری، رساله فی مقدمه الواجب و نفی وجوبی
کشف الحجب فوت او را ۱۱۳۱ ضبط کرده، اما اشتباه است؛ زیرا وی در عصر شاه سلیمان می زیسته است. در جامع الرواه ولادت او ۱۰۱۹ و فوتش ۱۰۹۸ آمده است.(۱۸) (ج ۲۲، ص ۱۰۶).

ماجد حسینی، دیوان
شرح حال او در سلافه، ص ۵۰۰ آمده و وفاتش ۱۰۲۸ ضبط شده، تاریخ ۱۰۲۲ در لؤلؤه، ص ۱۳۸ غلط چاپی است. (ج ۹، ص ۹۵۰).

قرن دوازدهم
علاّمه مجلسی، بحار الأنوار
تاریخ صحیح ۱۱۱۰ است، نه ۱۱۱۱. در ماده تاریخ فوت او به روز و ماه و سال آن تصریح شده است:
ماه رمضان چه بیست و هفتش کم شد      تاریخ وفات باقر اعلم شد(۱۹) (ج ۳، ص ۱۶ ـ ۱۷).

علاء الدین محمّدبن شاه ابو تراب حسینی، روضه العرفاء
سال فوت او در روضه العرفاء ۱۱۰۰ نوشته شده که اشتباه کاتب است؛ زیرا:
الف) شیخ علی حزین (متولد۱۱۰۳) در سوانح تصریح کرده که او را در کودکی درک کرده و فوت او را حدود ۱۱۱۰ نوشته است، بدون تعیین روز آن.
ب) نویسنده، تألیف کتاب روضه العرفاء را در سال ۱۱۰۷ آغاز کرد.
زمان صحیح فوت او ۲۷ شوال ۱۱۱۰ می باشد که بر نسخه روضه العرفاء نوشته شده، اگر چه سال آن به اشتباه ۱۱۰۰ است. (ج ۱۱، ص ۲۹۹ ـ ۳۰۰ و ج ۱۷، ص ۲۳۵).

فرج اللّه بن محمّدبن درویش حویزی، إیجاز المقال فی معرفه الرجال
کشف الحجب تاریخ وفات وی را هنگام معرفی تذکره عنوان الشرف (تألیف حویزی) ۱۱۴۸ نوشته. اما این تاریخ بعید است؛ زیرا حویزی در کتاب مناسک شاه وردیه (پایان تألیف ۱۰۹۴) به ایجاز المقال ارجاع داده است. بنا بر این ایجاز المقال پیش از ۱۰۹۴ تألیف شده و لازمه تاریخ فوت در کشف الحجب این است که نویسنده، ایجاز المقال را شصت سال پیش از فوت نگاشته باشد. (ج ۲، ص ۴۸۷ ـ ۴۸۸).

محمّد تقی بن عبد الوهاب استر آبادی، شرح الفصوص
أمل الآمل در بخش «محمّد»ها شرح حال او را آورده و در چاپ به اشتباه سال فوت او ۱۵۸ ذکر شده، که قطعاً غلط است؛ زیرا نجوم السماء، ص ۱۴۲ سخن صاحب أمل الآمل را نقل می کند که تصریح می کند: وی از معاصران شیخ حُرّ بوده و این ظهور دارد که وی هنگام تألیف امل؛ یعنی ۱۰۹۱ حیات داشته است. سپس نجوم السماء از شذور العقیان فوت او را ۱۱۱۰ نقل می کند.(۲۰) (ج ۱۴، ص ۱۰۷ ـ ۱۰۸).

عماد الدین محمّدبن شاه ابو تراب حسینی، الروضه العرفاء و دوحه العلماء
تاریخ فوت او به سال ۱۱۰۰ غلط است؛ زیرا تألیف کتاب فوق را در ۱۱۰۷ آغاز کرد و شیخ علی حزین (متولد ۱۱۰۳) اظهار داشته که در کودکی وی را درک کرده و فوت او را ۱۱۱۰ ضبط کرده است. (ج ۱۷، ص ۲۳۵ و ج ۱۱، ص ۳۰۰).

محمّد صالح بن عبد الواسع حسینی خاتون آبادی، تفسیر سوره اخلاص
در فیض قدسی و روضات ۱۱۱۶ آمده؛ اما ۱۱۲۶ درست است؛ چنان که در مشجر خاتون آبادی ثبت شده است.(۲۱) (ج ۴، ص ۳۳۵).

راضی اصفهانی، دیوان
تخلص او در ابتدا «انور» بود، سپس به «راضی» تغییر داد و بعضی تذکره ها «رضی» نوشته اند. در قاموس ترکی آمده که وی تا ۱۱۱۲ زنده بوده است، اما گمان می کنم صاحب قاموس او را با راضی هندی اشتباه کرده است. (ج ۹، ص ۳۴۷).

میر محمّد علی بن میر دوست محمّد (رایج)، دیوان
وفات او در ریاض العارفین، ص ۱۳۱ به اشتباه سال ۱۰۱۶ ثبت شده، در خزانه عامره، ص ۲۴۴ وفات او اوّل ربیع الثانی ۱۱۵۰ ضبط شده و ماده تاریخ آن «رفت رایج بعالم باقی» است. (ج ۹، ص ۳۵۳ ـ ۳۵۴).

علی قلی خان واله داغستانی، تذکره ریاض الشعراء
تدوین کتاب فوق را سال ۱۱۶۱ به پایان رساند و ۱۱۷۰ از دنیا رفت. شرح حال او در مجمع الفصحاء، ج ۲، ص ۵۵۸ آمده و تاریخ فوت او ۱۲۶۵ ضبط شده که از اشتباه نسخه است؛ زیرا معاصر او میر غلام علی آزاد بلگرامی در خزانه عامره، ص ۴۴۶ شرح حال مفصّل علی قلی خان را آورده و یادآور شده که او فرزند محمّدعلی خان بیگلر (م ۱۱۲۸) است. در آن جا به ۱۱۷۰ تصریح شده و ماده تاریخ فوت او چنین است: «پیوست واله برحمت». (ج ۴، ص ۳۳ ـ ۳۴).

قرن سیزدهم
وحید بهبهانی، الاجتهاد و التقلید
مشهور تاریخ فوت او را ۱۲۰۶ می گویند، اما ۱۲۰۵ درست است.(۲۲) (ج۱۰، ص۱۸۴).

علی بن محمّدبن نور الدین بن نعمت اللّه  جزائری شوشتری، رساله فی الأسطرلاب
فوت او در تکمله به نقل از تحفه ۱۲۱۷ ثبت شده، در حالی که تحفه در ۱۲۱۶ تألیف شده است. نویسنده تحفه می گوید: وی قبل دو سال از دنیا رفت. ازاین رو در کرام البرره وفات او را حدود ۱۲۱۰ نوشتم. (ج ۱۱، ص ۷۱).

محمّد مهدی بن ابی القاسم موسوی شهرستانی اصفهانی، مصابیح
وی در ۱۲۱۶ درگذشت، اما تاریخ فوت او در کشف الحجب اشتباه است.(۲۳) (ج ۲۱، ص ۸۱).

سید محمّد رضابن اسماعیل موسوی شیرازی، درر اللئالی
نویسنده در مدائن العلوم تولد خود را ۱۲۲۳ نوشته است. بنابراین ضبط کشف الظنون، ج ۱، ص ۴۸۶؛ یعنی ۱۲۰۴ به عنوان تاریخ فوت او از اشتباه نسخه است [زیرا کسی نمی تواند ۱۹ سال پیش از تولد بمیرد ! ] وی در سال ۱۳۰۰ از دنیا رفت. (ج ۸ ، ص ۱۳۳).

محمّد حسین بن محمّد رحیم (عبد الرحیم) تهرانی اصفهانی، الفصول الغرویه فی الأُصول الفقهیه
در نجوم السماء فوت او ۱۲۵۰ ثبت شده، شرح حال او در جنه النعیم، ص ۵۲۶ مذکور است، اما فوت او را ۱۲۶۱ نوشته که جزماً غلط است؛ زیرا میرزای شیرازی پس از فوت سید کاظم رشتی در ۱۲۵۹ وارد عراق شد و سید کاظم پس از صاحب فصول درگذشت. (ج ۱۶، ص ۲۴۱ ـ ۲۴۲).

محمّدبن میرزا معصوم رضوی مشهدی، معروف به سید محمّد قصیر، اللوامع الرضویه
نجوم السماء ۱۲۵۳ نوشته، اما ۱۲۵۵ درست است؛ چنان که در فردوس التواریخ و مطلع الشمس می خوانیم. (ج ۱۴، ص ۵۰ و ج ۱۸، ص ۳۶۷).

مشتاق دهلوی، دیوان
بنا به نقل صبح گلشن، ص ۴۱۱ وی ساکن فیض آباد و شاگرد شیخ علی حزین بود و در شصت سالگی در ۱۲۶۰ درگذشت. این تاریخ اشتباه است؛ زیرا حزین در ۱۱۸۱ فوت کرد [و مشتاق در سال ۱۲۰۰ متولد شده، چگونه می تواند شاگرد حزین باشد؟ شاید اشکال در شاگردی حزین باشد]. (ج ۹، ص ۱۰۴۴).

محمودبن وصال شیرازی، متخلص به حکیم، دیوان
وی شاعر و خطاط بوده است. در ۱۲۳۴ تولد یافت و در ۱۲۷۴ فوت کرد و ماده تاریخ فوت او چنین است: «عاقبت محمود شد کار حکیم». شرح حال او در گلشن وصال، ص ۲۷۵ ـ ۲۹۳ و نیز در مجمع الفصحاء، ج ۲، ص ۱۰۲ به عنوان «حکیم شیرازی» آمده، اما فوت او را ۱۲۶۸ نوشته که اشتباه است. شرح حال او در مآثر، ص ۲۰۵ نیز آمده است. (ج ۹، ص ۲۶۳).

قرن چهاردهم
احمدبن علی ابرقویی یزدی، الرساله البرزخیه
وی در سال ۱۳۳۴ از دنیا رفت لیکن در نقبا، ص ۱۱۰ به اشتباه ۱۳۴۴ آمده است. (ج ۱۱، ص ۱۲۹).

سید کاظم طباطبائی تبریزی، ملقب به اعتضاد الملک، شجره نامه طباطبائیین
در دانشمندان آذربایجان در اثر اشتباه چاپی فوت او ۱۳۴۱ نوشته شده، اما درست آن ۱۳۳۸ است. (ج ۱۳، ص ۴۰).

محمّد باقربن اسماعیل رضوی مشهدی، رساله فی نسب الساده الرضویه
شرح حال او را در نقباء البشر، ص ۱۹۷ آوردیم؛ اما تاریخ فوت او در آن جا اشتباه است،(۲۴) بلکه درست ۱۳۴۲ می باشد. (ج ۲۴، ص ۱۳۹).

محمّد امین بن یحیی امام جمعه
در نقباء البشر، ص ۱۸۲ شرح حال او را آورده و به اشتباه سال فوت او را ۱۳۶۶ نوشتیم، در حالی که ۱۳۶۷ از دنیا رفته است. (ج ۱۵، ص ۲۰۲).

پاورقی:
۱ . با این که آغا بزرگ بی تردید ۱۹۹ را غلط می خواند، اما در ج ۲، ص ۲۶ و ج ۱۰، ص ۱۸۳، ۱۸۴، ۱۸۵، ۱۹۹، ۲۰۳، ۲۲۵ و ۲۳۷ فوت هشام را با تردید میان ۱۷۹ و ۱۹۹ می نویسد. نیز در ج ۲، ص ۲۹۰ و ۲۹۱ و ج ۵ ، ص ۱۱ و ۸۶ و ج ۸ ، ص ۲۵۴ و ج ۱۷، ص ۴۹ فوت او را تنها ۱۹۹ نوشته است.
۲ . در ج ۱، ص ۳۱۹ سال ۳۰۲ از محاسبه النفس ابن طاووس نقل شده است. در این موارد نیز سال ۳۰۲ ضبط شده است: ج ۱، ص ۳۱۵، ۳۱۶، ۳۱۷، ۳۱۹، ۳۲۰، ۳۲۲، ۳۲۳ و … .
۳ . در الذریعه، ج ۱، ص ۲۹۶ و ۲۹۸ و ۲۹۹ و … فوت ابن جنید ۳۸۱ آمده است.
۴ . ندانستیم چگونه شیخ آغا بزرگ سال ۵۲۵ را ترجیح می دهد، در حالی که در ج ۱۲، ص ۲۷ نقل می کند که سنایی نظم حدیقه الحقیقه را در سال ۵۳۸ به پایان رساند و نیز در ج ۶ ، ص ۳۸۳ اظهار می دارد که سنایی حدیقه الحقیقه را از آذرماه ۵۲۴ تا دی ماه ۵۲۵ در ده هزار بیت به نظم در آورد؛ چنان که خود او می گوید:
شد تمام این کتاب در مه دی      که در آذر فکندم آن را پی
پانصد و بیست و چار رفته زعام      پانصد و بیست و پنج گشت تمام
سنایی پس از اتمام، تعداد ۱۰۰۱ بیت آن را ـ به تعداد نام های خداوند ـ انتخاب کرد و در مرداد ماه انتخاب پایان یافت؛ چنان که گوید:
بود نیمی گذشته از مرداد      که از این گفته ها بدادم داد
با توجه به این که مرداد ماه نمی تواند در سال ۵۲۵ باشد، چون اصل کتاب در دی ماه ۵۲۵ به پایان رسیده، بنا بر این سنایی در مرداد ۵۲۶ یا مرداد سال های بعد زنده بوده است.
در الذریعه، ج ۲، ص ۳۵۹ و ج ۱۴، ص ۲۳۲ و ج ۱۵، ص ۱۶۵ سال فوت حکیم سنایی ۵۵۵ و در ج ۴، ص ۲۸۲ سال ۵۴۵ ضبط شده است.
۵ . در الذریعه، ج ۱۰، ص ۲۸ و ج ۲۱، ص ۳۶۴ سال ۵۶۵ ذکر شده است.
۶ . در کشف الحجب، ص ۳۹۵ ذیل غنیه العابد و منیه الزاهد، سال فوت طبرسی ۶۳۳ چاپ شده که اشتباه بودن آن روشن است.
۷ . خود وی گوید:
نهال عمر من هفتاد و نُه سال      چو طوبی هر زمانی نوبری داد
اگر فرزند جسمانی نبودم      که گیرد در جهان از نام من یاد
مرا فرزند روحانی بسی هست      که جانِ غمزده زیشان شود شاد
بنا بر این مسلماً وی در ۶۶۰ حیات داشته است.
۸ . سال فوت ابن کمونه در ج ۲، ص ۹۷ و ۳۵۸ سال ۶۹۰ ضبط شده و در ج ۱۳، ص ۹۴ میان ۶۸۹ و ۶۹۰ تردید شده است.
۹ . شیخ آغا بزرگ در ج ۱۵، ص ۳۱۶ میان ۶۷۹ و ۶۹۹ تردید می کند و در موارد فراوان تنها ۶۷۹ را ذکر می کند؛ از جمله: ج ۱، ص ۱۴؛ ج ۲، ص ۲۸، ۳۲ و ۳۳۸؛ ج ۳، ص ۳۷ و ۳۵۲؛ ج ۱۲، ص ۲۱۱ و … .
۱۰ . سال فوت معمایی در ذریعه، ج ۲، ص ۲۹۶ و ج ۴، ص ۵۱۸ و ج ۱۴، ص ۶ و ج ۱۷، ص ۱۸۶ و ج ۲۲، ص ۹۵ سال ۸۳۰ ذکر شده و در ج ۱۵، ص ۲۰۰ هر دو تاریخ ۸۳۰ و ۸۵۰ نقل شده و در ج ۱۸، ص ۱۷۶ میان این دو تاریخ تردید شده است.
۱۱ . در ج ۹، ص ۵۰۶ فوت او ۹۱۷ ضبط شده است.
۱۲ . در امل الآمل، تحقیق سید احمد حسینی، ج ۱، ص ۱۲۳ سال فوت محقق کرکی ۹۳۳ ضبط شده است.
۱۳ . از آن جا که ندانستیم «تغ» رمز چه کتابی است به همان صورت آوردیم.
۱۴ . مدرک قدیمی دیگر در این مورد قول سید علی خان مدنی (م ۱۱۲۰) در حدائق ندیه، ص ۴ و سلافه العصر، ص ۲۹۱ می باشد. (مجله نور علم، ش ۱۹، ص ۷۶).
۱۵ . شواهد دیگری که نشان می دهد شیخ بهایی در ۱۰۳۰ وفات یافت، عبارت است از:
الف) مؤلف تاریخ عالم آرای عباسی که وقایع را از نزدیک دنبال کرده و در همین ایام آنها را به رشته تحریر در آورده است، جریان درگذشت شیخ بهایی و تشییع جنازه او را در ص ۶۸۱ با جزئیات آن نقل می کند و دوازدهم شوال ۱۰۳۰ را ضبط کرده است.
ب) شاگرد او مجلسی (۱۰۰۳ ـ ۱۰۷۰) در روضه المتقین، ج ۱۴، ص ۴۳۵ ـ ۴۳۶ همین سال را ذکر می کند. او خود در مراسم پر شکوه نماز بر جنازه شیخ بهایی حضور داشته است.
ج) عز الدین حسین بن حیدر کرکی که چهل سال در سفر و حضر در خدمت شیخ بهایی بوده و در سفر آخر شیخ به مکه مکرّمه که به هنگام باز گشت از آن وفات می کند، نیز در حضور او بوده است، وفات شیخ بهایی را ۱۰۳۰ ضیط کرده است. (روضات الجنات، ج ۲، ص ۵۹ ؛ تکمله أمل الآمل، ص ۳۴۴).
د) شیخ حر عاملی (م ۱۱۰۴) در أمل الآمل پس از نقل کلام سلافه که وفات شیخ را ۱۰۳۱ نگاشته می نویسد: از مشایخ، فوت او را ۱۰۳۰ شنیده ایم.
مشایخ صاحب أمل الآمل از شاگردان شیخ بهایی یا در رتبه شاگردان او بوده اند.
ه ) معاصر شیخ بهایی، ملا مظفر منجم باشی در تمهیدات المنجمین پس از ذکر این نکته که رجوع مریخ در عقرب، موجب حادثه ای در اسلام می شود که باعث وهن و سستی آن می گردد می نویسد:
و فی سنه ۱۰۳۰ رجع المریخ فی الْعقرب و کان حال المشتری فی الضعف، و بعد التفکر و التدبر وقع فی خاطری أنّه یموت مِن العلماء شخصٌ یصلُ بسببه وَهْنٌ فی الاْءسلام و لمّا کان الأفضل الأکرم الشیخ البهاء الدین العاملی غلَبَ فی ظنی أنّه یموت … و توفی رحمه الله بعد ذلک بأشهرٍ و فی هذه السنه الشیخ محمّدبن [الشیخ حسن صاحب المعالم بن] الشیخ زین الدین ـ و کان کاملاً فی الزهد و العلم و أذعنَ جماعهٌ باجْتهاده ـ انْتقل فی الْحجاز إلی عالم البقاء. انتهی.(مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۳۹۱).
درگذشت شیخ محمّد سبط شهید ثانی مسلّماً در ۱۰۳۰ واقع شده است. (پاورقی بر گرفته از نور علم، ش ۱۹، ص ۷۶ ـ ۷۸).
۱۶ . در الذریعه، ج ۱۰، ص ۲۱۹ سال ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱ را ترجیح می دهد، نه ۱۰۶۰ که در ریاض آمده.
۱۷ . در ذریعه، ج ۶ ، ص ۱۷ و ۱۳۲ و ج ۱۵، ص ۱۹۲ سال فوت او ۱۰۹۹ است و در ج ۸ ، ص ۲۳۰ میان ۱۰۹۹ و ۱۰۸۲ و در ج ۱۲، ص ۲۴۹ میان ۱۰۹۹ و ۱۰۸۱ و ۱۰۸۰ اظهار تردید شده است.
۱۸ . در ج ۷، ۲ ۱۱۶ و ۲۳، ص ۳۲۲ سال ۱۱۳۱ ضبط شده است.
۱۹ . بنا به نقل روضات الجنات، ج ۲، ص ۸۷ ، داماد علاّمه مجلسی، امیر محمّد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادی در کتاب حدائق المقربین سال فوت علاّمه مجلسی را شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان ۱۱۱۰ ضبط کرده و این ماده تاریخ ها را برای آن نقل کرده است: «مقتدای جهان زپا افتاد»؛ «عالِم عِلْم رفت از عالَم»؛ «رونق از دین برفت» و «باقر علم شد روان بجنان».      مدرک معتبر دیگر بر این قول، تاریخ حزین است. مؤلف آن (متولد ۱۱۰۳) در کودکی، علاّمه مجلسی را ملاقات کرده و با فرزندان وی معاشرت داشته است.      شاید قدیمی ترین منبعی که ۱۱۱۱ را ذکر کرده، وقائع السنین و الأعوام، ص ۵۵۱ است که ظاهراً تألیف آن تا سال ۱۱۹۵ به طول انجامیده، ولی در همین صفحه، دو سطر بعد، عمر او هنگام وفات ۷۳ سال ذکر شده است. به مقتضای این که ولادت علاّمه مجلسی ۱۰۳۷ می باشد، وفات او می بایست ۱۱۱۰ باشد. (نور علم، ش ۲۱، ص ۶۸ ـ ۶۹).
۲۰ . در نسخه أمل الآمل، تحقیق سید احمد حسینی، ص ۲۵۲ سال ۱۰۵۸ ضبط شده، بنا بر این اشکال مربوط به چاپی است که در اختیار آغا بزرگ بوده است. حتی در نجوم السماء از أمل الآمل به حروف، سال یک هزارو پنجاه و هشت نقل شده است. نکته قابل تأمل دیگر در کلام صاحب الذریعه این است که وقتی در کتابی از شخصی به عنوان معاصر یاد می شود، به این معنا نیست که آن شخص هنگام تألیف زنده بوده است.
آغا بزرگ در ج ۱، ص ۳۷۳ از أمل الآمل سال ۱۰۵۸ را نقل کرده و کشف الحجب را مورد انتقاد قرار می دهد که ۱۱۱۰ را ضبط کرده و نقل أمل الآمل را ترجیح می دهد.
۲۱ . در الذریعه، ج ۴، ص ۳۹۷ و ج ۵ ، ص ۶۳ و ج ۱، ص ۱۹۹ و ج ۲، ص ۴۸ و ۱۹۸ و ۴۴۰ و ۵۱۶ و ج ۳، ص ۴۴۷ و ج ۶ ، ص ۲۷۲ و … سال فوت امیر محمّد صالح ۱۱۱۶ آمده است.
۲۲ . شیخ آغا بزرگ سال فوت وحید بهبهانی را فراوان سال ۱۲۰۶ ضبط کرده است؛ از جمله: ج ۱، ص ۷۰ و ۸۶ و ۱۴۷؛ ج ۲، ص ۲۴ و ۱۱۳؛ ج ۶ ، ص ۵۱ و ۶۵ و ۷۶؛ ج ۷، ص ۴۸ و … .
در ج ۱۱، ص ۱۳۰ و نیز ج ۲۲، ص ۲۵۶ میان ۱۲۰۶ و ۱۲۰۵ تردید شده است.
در خور توجه است که سید حسن زنوزی ـ شاگرد وحید بهبهانی ـ در ریاض الجنه و نیز نوه وحید بهبهانی، آقا احمد در مرآت الأحوال از قول پدرش آقا محمّد علی ـ فرزند وحید بهبهانی ـ سال ۱۲۰۵ را ضبط کرده اند. (ر.ک: وحید بهبهانی، ص ۲۵۴).
۲۳ . در کشف الحجب، ص ۱۰ و ۵۲۳ فوت نویسنده، هزار و دویست و چهل و اندی نوشته شده است. در الذریعه، ج ۱، ص ۲۵۳ و ج ۱۰، ص ۲۰ و ج ۱۱، ص ۲۷ سال فوت ۱۲۱۵ می باشد.
۲۴ . ظاهراً قبلاً در نقباء البشر، ج ۱، ص ۱۹۷ ـ ۱۹۸ تاریخ ۱۳۴۳ ثبت بوده که در چاپ افست به صورت ۱۳۴۲ اصلاح شده است.

همچنین ببینید

آینه پژوهش

لغزش ها در تاریخ بارگاه سیدالشهدا(ع)

مقاله ای از اینجانب در مجله ی مجله آینه پژوهش، شماره ۹۶، بهمن و اسفند …

یک نظر

  1. أجرتان با فاطمه ی زهرا. مفید و قابل استفاده بود.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

*

code