آتشکده های قم

چاپ شده در مجله میراث شهاب، شماره ۹۷، پاییز ۱۳۹۸ که در آن بیش از ۴۰ آتشکده در قم را معرفی کرده ام. مایل بودم نشریات یا ناشران زرتشتی آن را چاپ کنند اما همراهی نکردند.
متاسفانه به دلیل فنی نبودن تایپ، نیم فاصله ها به صورت چسبان است.

سید حسن فاطمی (موحد)

بنا به کشفیات تپه­ های قلی ­درویش در حوالی جمکران، قم قدمتی نه هزار ساله دارد. به گواهی این کشفیات، قم در چند هزار سال پیش نیز منطقه­ ای مذهبی به شمار می ­رفته است.[۱] بنابراین دور از انتظار نیست که زمانی در این شهر و اطراف آن، آتشکده­ های[۲] فراوان وجود داشته است. به گواهی تاریخ قم[۳] ـ که عبارت آن در ادامه می­آید ـ تنها محلۀ شقالو (اَبَرِستَجان) شانزده آتشکده و نیز منطقۀ جمکران دوازده آتشکده داشته ­اند. ماکسیم سیرو در سال ۱۹۳۸م نوشته است: «بنا بر روایات، شهر قم را، که همیشه مرکز مهم ارتباطات بوده، حلقه ­ای از آتشگاه­ها در بر می­گرفته است.»[۴]

نگارنده کوشیده است، در حد وسع، اطلاعاتی از آتشکده ­های قم که نام و نشان آنها به ما رسیده، یکجا و به ترتیب الفبا در اختیار خوانندگان قرار دهد.[۵] از آنجا که گاهی نقل به معنا، سبب می­شود مراد نویسنده، به­ درستی نقل نشود و گاهی خوانندگان به نقل اعتماد نکنند، همۀ معرفی آتشکده ­ها، عین عبارات متون است.[۶] در این پژوهش، بیش از چهل آتشکده معرفی شده است.[۷] چه بسا با پژوهش ­های بیشتر، آتشکده­ های دیگر نیز شناسایی شوند یا بقایای آتشکده­ هایی را بیابیم که هنوز ثبت نشده­ اند. در این نوشته، معنای گذشته و گستردۀ قم مراد است به گونه ای که نیاسر (۱۲۰ کیلوتری جنوب شرق قم) و آمره (۸۶ کیلومتری غرب قم) را در بر می ­گیرد.

مهم­ترین منبعی که از آن بهره بردم کتاب ارزشمند تاریخ قم است که به سال ۳۷۸ ق به دست حسن بن محمد بن حسن اشعری قمی به زبان عربی به نگارش در آمد. متأسفانه تنها ترجمۀ بخشی از آن که سال­های ۸۰۵ و ۸۰۶ انجام شده، به ما رسیده است. میان نسخه­های ترجمه، اختلاف به چشم می­خورد. چاپی که به همت محمدرضا انصاری قمی بر پایۀ شانزده نسخۀ خطی، تحقیق شده، تا زمان تدوین این نوشته، بهترین متن است و برای نقل عبارات تاریخ قم، از این چاپ بهره بردم.[۸]

آتشکدۀ آتشکوه

بنا به گفته حمدالله مستوفی قزوینی: «جمشید شاه از سلسله پیشدادیان، نَمیسوَر را بنیان گذاشت، و در آنجا کاخی عظیم، که هنوز خرابه­های آن را می­توان دید، بنا کرد. بعدها گشتاسب­شاه در آنجا آتشگاهی برپا داشت.»[۹]

نام نمیسور امروزه نمِوَر شده[۱۰] و اولین قریه­ای است که در مسیر جاده دلیجان به خمین به آن برمی­خوریم. در آنجا یک جاده قدیمی کاروان­رو وجود دارد که از طریق کوهستان به سوی بزرگ­راه قم ـ اصفهان رفته و کمی قبل از رباط ترک به آن می­پیوندند. این جاده حدود یک فرسخ پس از نمور به گوشه سبز و خرّمی می­رسد که قریه­ای دارد بنام آتشکوه، در آنجا ویرانه­های یک آتشگاه و یک قصر قدیمی وجود دارد. به قول هوتوم شیندلر «قریه کوچک آتشکوه در دو مایلی شرق نمور، در درّه­ای دور افتاده و در طرف راست بزرگراه اصفهان واقع شده که می­گویند خرابه­های آتشگاهی که ملکه همای ساخته در آنجاست.»

از قصر قدیم اصلی ـ که به دفعات بازسازی شده ـ بی­شک چیزی برجای نمانده است. آتشگاه کمی بالاتر، در کمر کوه و در کنار آبراهه­ای خشک قرار دهد. آنچه از آن باقی مانده ـ سوای طاق­ها که از آجر هستند ـ همگی از سنگ، قلوه­سنگ و ملاط آهک است که با قطعاتی از سنگ­های مسطح پوشیده شده ولی احتمالاً دیوارهای گلی هم وجود داشته است که از میان رفته­اند، ترکیب این بنا به نظر عجیب می­رسد. شبستان بزرگ گنبددار خیلی بازی وجود دارد که بدون شک از ابتدا جز این نبوده ـ که گنبد آن بر پایه­هایی با ستون­های جاسازی شده در دیوار نهاده شده است. آن­گاه در قسمت جلو، سمت شمالی شبستان گذرگاهی عریض وجود دارد که شبیه نوعی ایوان با طاقی ممتد است که علی الظاهر بر هر طرف آن اتاق­هایی وجود داشته که دیوارهای سنگی آن، دیوارهای سردر و ایوان، برجای مانده و بقیه دیوارها که می­بایستی از گل بوده باشد از میان رفته است. جانب چپ این پیشخوان­گونه به علت وجود آبراه، کوتاه­تر از جانب دیگر است، دلیلی که می­رساند پیشخوان مورد بحث بعد از بنای گنبدی ساخته شده است.

بنابراین نقشۀ ساختمان از دو بنای مجاور هم ولی مجزّا و جدا از یکدیگر تشکیل شده است. با این همه در بدو امر این احساس به انسان دست می­دهد که در اطراف چهارطاق، دهلیزی در نظر آورد که چهارطاق را احاطه می­کرده، دهلیزی که دیوارهایی از گل و سقفی سبک به شکل بام مسطح داشته است. مسلم است که تصویر ۱۹ یک پرستشگاه آتش از گونۀ آپادانا را به ما می­نمایاند ولی عقب بنا آن­قدر به صخره­های برجسته و ناهمگون که از سطح زمین بالاتر هستند نزدیک می­باشد که امکان نداشته بتوان دهلیز یاد شده را بنا کرد. از طرف دیگر در ساخت قسمت خارجی بنا هیچ­گونه حفره یا سوراخی که برای اتصال تیر حمال سقف دهلیز ضرورت داشته مشاهده نمی­شود. به علاوه تصور وجود درگاهی­هایی وسیع که به راهروهایی به عرض سه متر باز شوند مشکل است. بنابراین می­بایستی فرضیه­ای که تصویر ۱۹ به ما القا می­کند رها کرده و بنای آتشگاه را چهارطاقی تنها و مجزا در نظر آوریم که در پشت و در چند متری مجموعه ساختمان­هایی که بدون شک مؤخر بر بنای چهارطاق ساخته شده، قرار گرفته است، ساختمان­هایی عریض با مدخلی که دو طرف آن را دو شبستان کوچک اشغال کرده که یکی از آنها می­بایستی محل نگهداری آتش بوده باشد، اگر می­توانستیم بپذیریم که این مجموعه توسط آبراهه از سویی و صخره­ها از سوی دیگر محدود و محصور شده باشد شاید می­توانستیم گونه متفاوت و کمی عجیب از نوع آتشگاه­های معمول را شاهد باشیم، ولی چرا این محل عجیب، در میان صخره­ها، دور از آبادی[۱۱] و بر زمینی شیبدار که به هیچ وجه مناسب برای استقرار یک معبد نیست، برای این کار در نظر گرفته شده است؟ سبب آن این است که این محل به لحاظ وجود یک بریدگی در کوه از دشت کاملاً نمایان بوده و این که در این جا ما نه با یک معبد بلکه با یک علامت سروکار داریم.[۱۲]

چنین شده که آتش را ـ در مسیر جاده نمور به رباط ترک ـ در محلی که علی رغم طبیعت مکان، وجود صخره­ها، شیب زمین و فاصله کم با یک آبراهه و فقط به سبب قابل دید بودن آن انتخاب شده، مستقر ساخته­اند. ابتدا در آنجا جز محرابی در زیر چهارطاق سنتی چیز دیگری وجود نداشت. اتاق آتش ـ که وجود آن الزامی بوده ـ و محل اقامت موبد یا موبدان، در جای دیگری که از آن اطلاعی نداریم قرار داشته­اند، احتمالاً در قریۀ آتشکوه، ولی در هر حال دور از آتش زیرا ظاهراً در همین فاصله است که پایه و اساس ساختمان منضمّ به آتشگاه یعنی این پیش بنایی که به سبب برخورد، با آبراهه ضلع چپ آن در هم و کوچک شده، نهاده شده است در چهارطاق و بر محور شمالی ـ جنوبی آن دهنه وسیع ایوان را به گونه­ای ترتیب دادند که مزاحم رؤیت آتش از سمت دشت نشده ولی به ایوان عظمت بیشتری ببخشد و بر هر طرف ایوان اتاقی کوچک برای آتش و برای سکونت موبد بنا کردند.[۱۳]

آتشکدۀ آمُره

آمره[۱۴]: کیخسره ملک آن را از برای خاصه خود بنا کرده است، و آتشکذه او بوده است.[۱۵]

آتشکده­های اَبَرِستَجان

ابرستجان[۱۶]: اردوان اصغر بن بلاش آن را بنا کرده است. و بعضی دیکر کویند که: رستم دستان آن را بنا کرده است.

و کویند که: نام ابرستجان پیش ازین، استجان بوده است، اهل این دیه، قومی را از پیروان پیغمبر بکشتند، حقّ سبحانه و تعالی بر ایشان خشم کرفت، و این دیه را بزمین فرو برد، بعد از آن این دیه ـ که امروز قائم است ـ بعوض آن، بر بالای‏ آن بنا کردند، و کفتند: ابرستجان، یعنی بالاتر استجان[۱۷]. و بذین دیه اشراف و بزرکان عجم ساکن بوده‏اند، و از آتشکذها، آتشی آنست که بخوزان است.

و کویند که: بابرستجان شازده[۱۸] آتش‏کذه بوده است، و رئیس این دیه یزدانفاذار[۱۹] بوده در روزکار بنی امیه، و یزدانفاذار آن کسی است که باروی قم کشیده است، چنانج ذکر آن کذشت.[۲۰]

آتشکدۀ پادگان

چارطاقی پادگان: بنای سنگی چارطاقی (احتمالاً آتشکده)، بسیار شبیه چارطاقی­های نیاسر و نِویس. احتمالاً متعلق به روزگار ساسانی. واقع در ]حدود[ چهارده کیلومتری قم در حاشیۀ جادۀ کاشان، روبه­روی پادگان خیبر.[۲۱] ظاهرا هیچ­گونه نام محلی ندارد و در منابع نیز اشاره ای به آن نشده است (محتمل است که لمبرگ و شیپمن در کاوش «لنگرود»، آن را رؤیت کرده باشند).

این­جانب در تیر و مرداد ۱۳۶۷، در حالی که در پادگان خیبر آموزش نظامی می­دیدم، متوجه این بنا شدم و بعدها لزوم بررسی آن را به برخی اهل فن، گوشزد نمودم. در سال ۱۳۷۲ تخریب بخشی از سقف بنا و در سال ۱۳۷۶، تخریب بخش دیگری از آن را مشاهده کردم. سوگمندانه اینک در سال ۱۳۸۲، دیگر سقفی بر سر این بنا دیده نمی­شود! اگر بپذیریم که آتشگاهی ساسانی است، قرار گرفتن آن در دشتی هموار، موجب شگفتی است.[۲۲]

یادآوری

آقای رضا مرادی غیاث­آبادی این چارطاقی را «چارتاقی خورآباد» معرفی کرده است؛[۲۳] در حالی که این مکان به جنت­آباد و لنگرود نزدیک­تر است و ندانستیم چرا به خورآباد که فاصلۀ زیاد دارد، نسبت داده است.

لازم به ذکر است که نخستین بار آقای محمد هادی خالقی در مورد این چارطاقی گزارش کرده و در سال ۱۳۸۲ش جهت چاپ تحویل داده است و عبارت آن، در بالا بازنشر شده است.

آتشکده­های جمکران

جمکران: از آن ماکین بوده است، و خذاى عزّ و جلّ او را پسرى داد، نام او جلین، او در جمکران کوشکى بساخت، و آن هنوز باقیست. و همچنین ده محلّت و درب بنا کرد، و بعد از آن دو محلّت و درب با آن اضافت نمود، جنانج مجموع دوازده باشند. و بر در هر محلّتى و ]هر[ دربى آتش‏کذه بود، و باغى بنا نهاد، و کنیزکان و بندکان خود را در آن ساکن کرد. و فرزندان و اعقاب ایشان الى یومنا هذا[۲۴] در آن مساکن‏اند، و بر یکدیکر افتخار مى‏کنند.[۲۵]

آتشکدۀ چاهک

آتشگاه چاهک[۲۶]: بنایی است متعلق به عصر ساسانی که بر بلندای کوهی در حاشیۀ روستای چاهک در دهستان قاهان در بخش خلجستان قم واقع شده است. این بنا با همۀ آسیب­هایی که دیده همچنان پابرجاست و مانند چارطاقی قِزقِله­سی از مصالح اصلی سنگ و ساروج و در بخش­هایی نیز سنگ و گچ ساخته شده است.[۲۷]

آتشکدۀ خاکفرج

نگارنده … از آنجایی که نام خاکفرج … توجه توده را به جانب خود جلب کرده است شایسته دید که در این باره با استفاده از اخبار سینه به سینه و افسانه­ای ]= اسطوره­ای[ اندکی به بحث بپردازد…

در داخل حصار کمیدان برای تأمین آب مشروب و مصرفی اهالی شهر چاه­های بسیاری، از عمومی و خصوصی، حفر شده بود و چنین گویند که در ازمنۀ باستانی زلزله­ای به وقوع می­پیوندد که در عمق یکی از گاوچاه­های عمیق شکافی تولید می­شود و از آن منفذ گازی متصاعد می­گردد و مردم کمیدان به هر کیفیت آن را تا سطح زمین مهار کرده و بر فراز آن آتشکده­ای بنا نموده آن را مشتعل ساختند که پیوسته آتشگاهی خروشان بود.

و این آتشکدۀ فروزان که هیچ­گونه نیازی به آتش­گیره و مواد سوختنی نداشت توجه عمومی را به خود جلب کرده به عنوان یکی از سه آتشکدۀ مقدس مورد عنایت پادشاهان ایران باستان واقع شد که به نام آتشکدۀ خاکبرک مزدجان خوانده می­شد.

در نتیجه در اطراف آن قربانی­گاه و میهمانسرا بنا کرده درب آن را هم از طلا بساختند که داستان منطفی[۲۸] ساختن آن از ناحیه امیر قم «برون ترک» در خلافت معتضد عباسی در تاریخ قدیم قم مسطور و چنین آورده که مردم قم درب طلای آن را به کوفه فرستادند تا به مکه بفرستند و در مدخل خانه کعبه نصب کنند.

و داستان غلبه مزدک بر قباد ساسانی و مأمور کردن پادشاه به خاموش ساختن جمیع آتشکده­ها به­جز سه آتشکده در جلد نخست این کتاب ضمن نقل اقوال مؤرخین دربارۀ قم نقل گردید و پس از انتقام­جویی نوشیروان دادگر از مزدک و پیروان وی و قتل آنان بدان جهت که زن و مال را که مایۀ فساد و تباهی هستند مباح خوانده مذهب اباحی را رواج داده بودند گروهی از مزدکیان فرار کرده خود را بدین سرزمین رسانیده برگرد این آتشکده سکونت گزیدند.

و کار تقدیس این آتشکده را به جایی رسانیدند که احدی جرئت نداشت با لباس ناپاک بدانجا برود و در جوار آن به شرب خمر و یا لهو و لعب بپردازد. اتفاقاً یکی از دیوانگان ناپاک به حریم آتشکده پای نهاده به شرب و نوازندگی پرداخت تصادفاً زلزلۀ دیگری به­وقوع پیوست که منفذ گاز را در هم ریخته جلو آن را فرو بست پس آتشکده خاموش گشت که این خاموشی را نتیجه آن سوء ادب پنداشتند و برای تجدید روشنی آتشکده به فعالیت پرداخته شعبه­ای از آتش آذر جشسف (آذر گشسب) را از آذربایجان بدین مکان انتقال داده آن را روشن نگاه داشتند که برون ترک امیر قم در خلافت معتضد عباسی آتش آن را منطفی و بنایش را منهدم گردانید.[۲۹]

سال­ها گذشت که مردم کمیدان هم به آئین مقدس اسلام گرویده بودند ولی به حکم عقاید تورائی که در سرشت آنان مخمر شده بود مکان آتشکده را مقدس شمرده با تبدیل کاف دوم خاکبرک به جیم به نام تعریب آن را خاکفرج خواندند.[۳۰]

آتشکدۀ خورهد

خورهد[۳۱]: این دیه را ـ با میل آن ـ اسکندر بنا نهاده است، و بذین دیه چهار ستون است از سنگ مدوّر، متساویه، که در آن هیچ نتوّى[۳۲] و فرجه و نقصانى و زیادتى نیست، کوئیا آن ستون‏ها تراشیده‏اند و یک سنکست[۳۳].

و کویند که: بر سر این ستون­ها قبّه بوده است از سنک، و الیوم بیفتاده است.[۳۴]

یادآوری:

نمی­توان به طور قطع این مکان را آتشکده خواند اما بعید نیست مراد، چارطاقی و آتشکده باشد.

آتشکدۀ خوزان (آتشکدۀ بهرام)

بعضى‏ دیکر[۳۵] روایت‏ کرده‏اند در بناء اندس، که:

«جون کیخسره از جنگ فراسیاب باز کردید، به ناحیت ساوه کذر کرد، و به کوهی که مشرفست بر ناحیت ساوه برآمد، و به چشمه که بر آنجاست تنها از لشکر فرود آمد، ناکاه از آن موضع جنّی را دید ازو بترسید و بی­هوش شد، درین میان یکی از اصحاب او بر حال او واقف شد، و جون او از هوش باز آمد، گفت بزبان عجم: ای ملک مه اندیش ـ یعنی مترس ـ و رشاشات[۳۶] آب بر روی او می‏ریخت، تا آنکاه که کیخسره تمام با هوش آمد، اصحاب خود را به زبان عجم گفت که: او زنید، یعنی کارزار کنید، و بکشید این طائفه را.

پس اصحاب بهرام بریشان حمله کردند، و ایشان را مجموع بکشتند، پس آن موضع را اوزان نام نهادند، به سبب سخن بهرام که گفت: او زنید، پس به مرور ایام گفتند: خوزان[۳۷].

و نام این دیه اوّل، شاه شهرستان بوده است، پس چون ایشان را مجروح کردند به جراحات بسیار، بهرام باز کردید، و اصحاب خود و آن کسانی را که به حضرت او بودند بفرمود، تا هر یک سپر خود به خاک پر کردند، و آوردند تا بذان چشمه بریختند، و بپائها[۳۸] بینباشتند، و بعد از آن بفرمود تا کچ و آجر آوردند، و آن را محکم کردند، و با زمین برابر کردند، و بعد از آن بفرمود تا آتش‏کذه آنجا بنا نهادند، و سورین قمّی را امر کرد تا آن آتش که به قم بود، بذان موضع آورد، و بذان آتش‏کذه برافروختند، و آن آتش از جمله آتش مهرین بود».[۳۹]

و کویند که: «این آتش پیش بهمن بن اسفندیار مدّت حیوه او می‏افروختند، و نمی‏گذاشتند که بمیرد و بنشیند.»

و کویند که: «آتش­های‏ ملوک هرکز ننشانده‏اند. و جون بهمن [بن‏] اسفندیار را وفات نزدیک رسید، اصحاب خود را کفت به زبان عجم: این آتش را مهر[۴۰] دارید.»

و کویند که: «سبب خشنودی بهرام از آن آتش، آن بود که بهمن مردی غیور و ذو سطوه[۴۱] بود، و ملوک را به بطش و قوّت خود قهر و قمع کردی. یکی از ملوک در دفع او حیلت‏ کرد، اژدرهائی کوجک برگرفت و در حقّه کرد، و به انکشتری‏ خود سر آن مهر کرد و به بهمن فرستاد، و نامه نوشت بذو که من جوهری قیمتی به تو فرستادم، که من مثل و مانند آن در عالم ندیده‏ام، آن را بر دست خادم خودم به هدیه به تو فرستادم، و می‏باید که از وزرا و امرای خود کسی را بر آن اطلاع ندهی، و همچنین رسول مرا، و به غیر از تو کسی دیکر سر آن حقّه نکشاید.

جون رسول با حقّه بذو رسید، بهمن کمان برد که چنانچ کفته است همانست، و هم غیر آن نکرد، جون سر حقّه بکشاد اژدرها بر روی او جست، پس آتش بذان اژدها زبانه زد و بسوزانید، چنانچ از اهل عجم روایتست.

پس ازین جهت بهرام به محافظت این آتش فرمود، و او را بر دیکر آتش­ها تفضیل نهاد، تا شکر نعمت او کزارده باشد»، و اللّه أعلم.[۴۲]

آتشکدۀ سِکان

سکان[۴۳]: راوی کوید که: سبب بنای آن آن بود، که جون اردشیر[۴۴] روی از اصفاهان باز پس کرد، بعد از آنک شهر فنّاه ملک اصفاهان را بکشت، و این شهر[۴۵] از جمله ملوک طوائف بوده است ـ و ملوک طوائف آنکسانی‏اند که اسکندر بریشان مالک شد، و ایشان را ملوک طوائف نام نهاد، به سبب آنک اسکندر بر هر یکی به ناحیتی مالک شده بود، و طوائف به حسب لغت نواحی باشد ـ اردشیر به موضع نیاستر[۴۶] قاسان فرود آمد، و نیاستر بنا کرد، پس از آنجا رحلت کرد، و به موضع خانشاه فرود آمد، و پیش از فرود آمدن بذین موضع، به بنای‏ آن فرموده بود، و اردشیر در آن حالت بر کنار وادی‏ قمرود نزول کرده بود. و ملوک همه اوقات منزل و مقام بر کنار رودخانها، و در کوه­ها، و شهرهای که تحمّل لشکر و غلبه آن توانند کرد ساخته‏اند، و فرود آمده‏اند.

پس از آن اردشیر از خانشاه به دود آهک[۴۷] آمد، و آنجا فرود آمد، و لشکر ملک ری و ملک همدان روی به ذو نهادند، و لشکر ری به روقان و دود آهک فرود آمدند، و لشکر همدان به سکان و هنبرد[۴۸] فرود آمدند.

جون اردشیر کثرت و غلبه هر دو لشکر بدید، نذر کرد که جون او برین هر دو لشکر ظفر یابد، در موضع ظفر آتشکذه بنا نهد. پس لشکر به یکدیکر رسیدند، و اردشیر بریشان ظفر یافت، و همه را بکشت، و هیچکس ازیشان زنده بنماند.

اردشیر به خوانشاه به موضع خود باز کردید، چون مطمئن و آرامیده شد، کمان و تیر خود را بخواست، و از موضع خانشاه بینداخت به حدّ قریه هنبرد، به موضع سکان بیفتاد ـ و رودخانه[۴۹] میانه آن و میانه خانشاه جاری بود ـ ، پس اردشیر بفرمود تا در آن موضع که تیر در آن بر زمین آمده بود، دیه بنا کنند، و آتشکذه سازند.

پس بر حکم و فرموده او سکان را بنا نهادند، و در آن آتش برافروختند، و جهل خانه از جهودان بیاوردند و ایشان را مجوسی کردند، و مجاور این آتشکذه کردانیدند.

راوی کوید که: این موضع را از برای آن سکان نام نهادند، که چون اردشیر به بنای‏ آن فرمود، او را کفتند که: در کذام موضع بنا نهیم؟

گفت: افراسراکان، یعنی: بر سر کوهی که از آن رودخانه می‏آید. پس این دیه را بنا کردند، و سرکان نام نهادند، پس مردم به مرور ایام کفتند: سکان.[۵۰]

آتشکدۀ طَغَرود

در کتاب سیر الملوک عجم[۵۱] چنین آورده‏اند که: «جون بهرام جور[۵۲] به جانب بلاد أرمنیه می‏رفت، اتّفاقا ره‏کذر او بر دیهی بود از تخوم[۵۳] ساوه، که آن را طخرود[۵۴] می‏کویند، بذین دیه آتشکده بنا نهاد، و آتش در آن بر افروخت، و بازاری در آن بدید کرد. و قم و رستاق­های‏ آن را بنا نهاد، و آن را ممجّان نام نهاد، و بمزدجان[۵۵] بارو کشید».[۵۶]

آتشکدۀ قِزقلعه­سی (قِزقِله­سی)

قِزقلعه­سی (قِزقِله­سی): بقایای قلعه یا بنای سنگی مفصلی (شامل دو چارطاقی، سه حوضچۀ ساروج و…) بر فراز کوهی به همین نام در جنوب (پشت) کوه «دو برادران» در جنوب شهر قم. در منابع باستان­شناسی، اطلاعاتی دربارۀ آن نیافتم. ظاهراً همان است که حسن بن محمد قمی، در توصیف کوه «ویشنویۀ» جمکران و کوه مُشرف بر ابرستجان در کبوده دشت (دشت جمکران) و نیز عبدالحسین خان ادیب کرمانی (افضل الملک) (م: ۱۳۴۸ق) به وجود آن اشاره کرده­اند.[۵۷] نقشه و مصالح بنا، شباهت زیادی به ابنیۀ عصر ساسانی دارد.

قلعه­دخترها، قصر دخترها و قزقلعه­سی­ها در ایران، فراوان­اند که طبق اظهار نظر ایران­شناسان، می­توانند بازماندۀ روزگار مهرپرستی (میتراییسم) ایرانیان باشند.[۵۸] سفالینه­های منقوش از هزارۀ سوم پیش از میلاد (همدورۀ سیلک II) کشف شده در «قلعۀ دختر» قم (در تپۀ مجاور امامزاده شاه­جمال)،[۵۹] قدمت این بنای نیایشگاهی را تا عصر مهرپرستی ایرانیان به عقب بُرد. چنین احتمالی دربارۀ قزقِلِه­سی نیز می­تواند روا باشد، به­ویژه با اظهار نظری که ماکسیم سیرو، به استناد روایات تاریخی، دربارۀ وجود آتشگاه­های متعدد بر گِرداگرد شهر قم نموده است.[۶۰]

آخرین بار که این بنا را از نزدیک دیدم (فروردین ۱۳۷۸)، کاوشگران غیر مجاز، بخشی از پی بنا را تخریب نموده بودند.[۶۱]

آتشکدۀ قلعه­دختر

آن را قصر دختر و کَلِ دختر نیز نامیده­اند. بر روی تپه­ای در مجاورت امامزاده شاه­جمال در آغاز جادۀ قم به اراک. پیش از تخریب، بنایی چارطاقی و دارای گنبد، با مصالح سنگی بوده است. شناسایی شده توسط ماکسیم سیرو[۶۲] و آرتور کریستنسن،[۶۳] پیش از جنگ دوم جهانی. کاوش شده توسط آندره گِدار و ماکسیم سیرو به سال ۱۹۳۸م (۱۳۱۷ش)[۶۴] و توسط ک. شیپمن به سال ۱۹۷۱م (۱۳۵۰ش).[۶۵] مشابهت زیادی به آتشکده­های ساسانی (از جمله: چارطاقی نیاسر و چارطاقی نِویس) دارد. در نخستین کاوش آن، سفال قرمز رنگ، با نقش سیاهی از بز کوهی و پرندگانِ کشیده­پا (از نوع سفال دورۀ دوم سِیَلک)، به­دست آمد.[۶۶] این­گونه سفال­های منقوش که تا سال ۱۹۷۱م در قم کشف شده­اند، مربوط به عصر آهن­اند و از جهت زمانی، پس از دورۀ سفال خشن (یا سیاه) تولید شده­اند.[۶۷]

ماکسیم سیرو معتقد است که قلعه­دختر، نه یک نیایشگاه ساده، بلکه یک آتشکدۀ کوچک است و دلیل سادگی بنای آن نیز نزدیکی­اش به شهر باستانی قم بوده است که موبدان می­توانستند به­راحتی به شهر رفت و آمد نمایند، چنان­که بنا بر روایات تاریخی، قم را ـ که مرکز ارتباطات بوده است ـ حلقه­ای از آتشگاه­ها در بر می­گرفته­اند.[۶۸] دربارۀ ارتباط «قلعۀ دختر»های ایران با «ناهید (آناهیتا)»، الهۀ آب در نزد ایرانیانِ پیش از زردشت و نیز یکی از ایزدان در کیش زردشت و نیز یکی از ایزدان در کیش زردشت، ـ چنان­که پیش­تر گفتیم ـ بحث­هایی شده است[۶۹].[۷۰]

آتشکدۀ کِرمِجِگان

چهارطاقی کرمجگان[۷۱] (۹/۲/۱۳۸۲ ـ شماره ثبت: ۸۶۳۷): این چهارطاقی در بخش کهک و در سمت شمال غرب روستای کرمجگان … واقع است.

چهارطاقی کرمجگان مربوط به دورۀ ساسانی است و نقشه آن مربع به ابعاد ۷.۱۰ در ۷.۱۰ متر می­باشد و شباهت زیادی به چهارطاقی نیاسر کاشان دارد. به علت بی­مهری­هایی که در گذشته به این بنا شده، آسیب زیادی متوجه این بنا شده و در حال حاضر به دلیل خرابی سقف، کف چهارطاقی بالا آمده است. بلندترین قسمت موجود که از زیر خاک خودنمایی می­کند ۳.۶۵ متر و ضخامت پی­ها ۲.۱۰ متر می­باشد.

مصالح به کار رفته در بنا لاشۀ سنگ و ملاط گچ زبر است و سطوح داخلی بنا نیز اندود گچ است.[۷۲]

یادآوری

همان­گونه که تاریخ ثبت بنا گواهی می­دهد، این چارطاقی در سال­های اخیر شناسایی شده است.

آتشکدۀ کوه خضر

کوه خضر: کوه یا تپۀ مرتفعی در حاشیۀ جنوبی شهر قم که قلۀ صخره­ای آن، از شرق به غرب، امتداد دارد. در بخش شرقی آن، بنایی با گنبد آجری سبک ایلخانی به نام مقام خضر یا قدمگاه خضر پیامبر وجود داشت که در سال­های دهۀ پنجاه شمسی تخریب گردید و در دو سال اخیر (۱۳۸۱ ـ ۱۳۸۲)، بر جای آن، بنایی بِتونی ساخته شده است. در سمت دیگر قله و در منتهی­الیه غربی آن نیز، در نقطه­ای تا حدی دور از انظار، مقام یا مسجدی با شبستان کوچک مُدوّر و گنبد مخروطی، با مصالح آجر و پی سنگی (با دو اطاق افزودۀ عصر قاجار) قرار گرفته بود که قدمتی به مراتب بیشتر داشت. در بارۀ این بنای تاریخی، توضیحی در منابع قم­شناسی ندیده­ام، جز آنکه ماکسیم سیرو، با عنوان «آرامگاه برادر الیاسِ پیامبر» (همان خضر) بدان اشاره کرده و آن را بنایی بسیار کهن دانسته که نیازمند کاوش است و محتمل است در اصل (هنگام شکل­گیری)، یکی از آتشگاه­های گرداگرد قم باشد.[۷۳] از این اثر، به جز خاطره­ای که از ویرانۀ آن در ذهن ماست، پی سنگی­ای بر جای مانده و عکس نسبتاً واضحی نیز در مقالۀ سیرو به چاپ رسیده است[۷۴].[۷۵]

آتشکدۀ مبارک­آباد

تپۀ قلعۀ مبارک­آباد (۱۱/۱۰/۱۳۸۰ ـ شماره ثبت: ۴۶۳۱): این تپۀ باستانی در بخش مرکزی دهستان قنوات و در روستای مبارک­آباد واقع است. قدمت بنا به دوران ساسانیان می­رسد. تپه را می­توان بقایای یک آتشکده به شمار آورد. در سمت جنوب آن بقایای دیواره­هایی با خشت­هایی به صورت و ابعاد ۱۰ در ۳۸ در ۳۸ و چینه­هایی به ضخامت ۴۰ سانتی­متر دیده می­شود که به عصر ساسانی می­رسد.[۷۶]

آتشکدۀ مَزدَجان

چنین کوید همدانی[۷۷] در کتاب خود[۷۸]، که: «[در] دیهِ از دیهای قم، نام آن مزدجان[۷۹]، آتشکذه کهنه و دیرینه بوده است، و در این آتشکذه آتش آذرجشنسف[۸۰] بوده است، و این آتش از جمله آتش­هائی بوده که مجوس در وصف و حقّ آن غلوّ کرده‏اند، مثل آتش آذرخُرّه، و آن آتش جمشیدست، و اوّلین آتش­هاست. دیکر: آتش ماجشنَسف، که آن آتش کیخسره است.

و مجوس درین هر سه آتش غلوّ کرده‏اند، به حیثیتی که عقول و اوهام از وصف و ضبط آن قاصرند، مثل آنک روایتست که مجوس کفته‏اند که: با زردشت ملکی بود، و زردشت به نزدیک بشتاسف شهادت می‏آورد، و کواهی می‏داد به ذانک آن ملک رسول است، و پس از مدّتی آتش گشت.

فامّا آتش جم: به جانب آزرم بود، انوشروان آن را به کاریان ـ به ناحیت فارس ـ نقل‏ کرد، پس جون عرب درین طرف متمکن شدند و دست یافتند، عجم بترسیدند از آنک این آتش بمیرد و بنشیند، پس آن را دو بهره[۸۱] کردانیدند، بهره‏ای به کاریان بکذاشتند، و بهره‏ای به فسا نقل کردند، تا جون یکی ازین دو فرو می‏رد، آن دیکر بماند.

و امّا آتش ماجشنسف: که آن آتش کیخُسره است، به موضع برزۀ[۸۲] آذربیجادن بود، انوشروان در حال آن نظر و فکر فرمود، و آن را به شیز[۸۳] ـ که اوّلین موضعی است از مواضع آن ناحیت ـ نقل کرد، زیرا که این آتش به نزدیک ایشان، به غایت عظیم و محترم بوده است.

و در کتاب مجوس[۸۴] جنین یافته‏ام، که: بر آتش آذرجشنسف فرشته موکلست، و به برکه[۸۵] همچنین فرشته است. و به کوهی از ناحیت آن ـ که آن را سبلان کویند ـ همچنین ملکی است، و این فرشتکان مأموراند به تقویت و تمشیت صواحب جیوش[۸۶].

پس انوشروان کفت: مرا دست نمی­دهد که آتش آذرجشنسف و آتش برکه، به سبلان نقل کنم، تا این هر سه آتش به یکجا جمع شوند، فامّا من آتش آذرجشنسف به آتش برکه نقل کنم، تا هر دو ملک یکدیکر را معاونت می‏کنند.

و امّا آتش زردشت: آتشی است که به ناحیت نیسابور بوده است، و آن را از آنجا نقل نکرده‏اند، و از جمله اصول[۸۷] آتش­ها بوده است.

و آن آتش که مجوس در آن غلوّ کرده‏اند، آتش آذرجشنسف است، که به مزدجان[۸۸] بوده است.

و متوکلی چنین کوید، که: یکی از مجوس که آتش آذرجشنسف دیده بود، مرا حدیث کرد، و کفت که: جون مزدک[۸۹] بر قباد[۹۰] غلبه کرد، قباد را کفت: وظیفه جنان است که تو این آتش­ها را باطل کردانی، الّا سه آتش را، و این دیکر آتش را به نزدیک نقل کنی.

و همچنین مجوسی روایت کرد، که: آتش آذرجشنسف از آتشکذه بیرون آمد، و به آتش ماجشنسف به آذربیجان متّصل شد، و بذان آمیخته شد، و جون آن را بر می‏افروختند، آتش آذرجشنسف سرخ پیذا و ظاهر می­کشت، و آتش ماجشنسف سفید، و این کاهی می‏بود که پیه[۹۱] را در آن می‏انداختند.

و راوی می­کوید، که: جون مزدک را بکشتند، دیکر باره مردم آتش‏ها را به جای خود نقل کردند، و آتش آذرجشنسف به آذربیجان نیافتند، و همه اوقات تفحّص آن می‏نمودند، و بر اثر آن می­رفتند، تا معلوم کردند که آن به مزدجان[۹۲] مراجعت کرده است، و باز کردید، پس همه اوقات بذین قریه این آتشکذه بوده است، تا آنکاه که برون ترکی ـ أمیر قم ـ بذین دیه رسید، و بر بآروهای آن منجنیق­ها و عرّادها نصب کرد، و آن را در سنه ثمان و ثمانین و مائتین[۹۳] بکرفت، و فتح کرد، و باروی آن خراب کرد، و آتشکذه را زیر و زبر کردانید، و آتش را بنشاند، و از آن باز آن آتش و آن آتشکذه باطل کشت، و دیکر آنجا آتش‏کذه نبود».[۹۴]

حکایت همدانی تا اینجا بود.

و نیز کویند که: مسلمانان در زمان خلافت عبد الملک [بن‏] مروان[۹۵]، و والی و حاکم شدن حجّاج بن یوسف[۹۶] بر عراقین[۹۷]، بر اهل این دیه خروج کردند، و با ایشان محاربه کردند، و این دیه را مسخّر کردانیدند، و در آتشکذه بکندند، و آن دو مصراع[۹۸] بودند از طلا، و آن را برکندند، و به پیش حجّاج بردند، و حجّاج آن را به مکه فرستاد تا بر در کعبه درآویختند. و اللّه أعلم.[۹۹]

آتشکدۀ نیمِوَر

نمیور[۱۰۰]: از حیازات[۱۰۱] انارست، و آتشکذه آن، و آتش در آن، بشتاسف[۱۰۲] ملک نصب کرده است‏ و برافروخته، و آن را چندین اوقافست.[۱۰۳]

و کویند که: نمیور[۱۰۴] سه براذر بنا کرده‏اند: درونه، و یزدانفست، و ستیستاد. و خفرهاد: خواهر ایشان خفریده بنا کرده است، و به نام خود نام نهاده.

و گویند که: خفرهاد بن سهره، براذر سیاران بنا کرده است، و به نام خود نهاده، و آن بنائی عجبست، و تا الیوم قائم و محکم است، و نقش­های‏ آن باقی‏اند، کوئیا نقّاشان و صانعان آن بامداد در آن آمده‏اند، و شبانکاه بیرون رفته.

و صحیح آنست که آتشکده آن، بشتاسف ملک بنا کرده است. و خفرهاد؛ بندویه بن سنفاد، خال[۱۰۵] کسری پرویز بنا کرده است، چنانچ شرح آن در اخبار او کذشت.[۱۰۶]

آتشکدۀ نِویس

چهارطاقی نویس (۲۰/۳/۱۳۲۱ ـ شماره ثبت: ۳۴۴): این چهارطاقی در صد کیلومتری قم و در ۵/۲ کیلومتری روستای نویس از توابع بخش خلجستان است. این چهارطاقی از نمونه­های اولیۀ چهارطاقی­های عصر ساسانی است که در ابعادی کوچک و محلی برپا شده و تا اوایل دورۀ اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است.[۱۰۷]

بنا از خارج به شکل توده­ای مکعب می­نماید که دارای چهار دهانه درگاهی است. قطعات بزرگ قلوه­سنگ در بدنه و سقف با ملاط گچ به هم چسبیده­اند و از جهت شکل و مقاومت به گونه­ای کاملاً ماندگار و مستحکم برپا گردیده است.[۱۰۸] چهارطاقی نویس متأسفانه در طول تاریخ دچار آسیب زیادی شده که میراث فرهنگی استان قم در سال ۱۳۸۰ش به مرمت نمای جنوبی و طاق­های آسیب­دیدۀ آن پرداخت.[۱۰۹]

آتشکدۀ نیاسَر (نیاستر)

نیاستر[۱۱۰]: اردشیر بن بابک آن را بنا کرده است، و آنچنان بود که جون او از اصفاهان بازکردید، و ملک اصفاهان و اشراف اهل بیت او، و سرهنگان او را کشته بود، و فرمود تا سرهای ایشان در جوال­ها[۱۱۱] نهاده، همراه وی می‏آوردند، جون به چشمه نیاستر رسید، آن‏ چشمه را دید که آب از سر آن کوه می­جوشید، و به دامن آن فرو می‏رفت، پس چون بسیاری از آن آب بدید آمد، و آن موضع را به غایت خوش یافت، بفرمود تا بذان موضع نزول کردند، و از آنک کسی از پس او آید ایمن شد. بعد از آن سر و تن بشست، و مجلس شراب ساخت، و بفرمود تا اسباب آن مهیا کردند، و ملهیات و مشتهیات[۱۱۲] از انواع لهو و لعب، اصناف اسباب طرب و فرح به مجلس خود دعوت کرد، و حاضر کردانید، و بذین چشمه بنشست و با اصحاب شراب خورد، و مجلس او را به انواع ریاحین پر کردند.

افریدون کفت که: این ریاحین ریاحین اصحاب حرب نیست، و مناسب حال ایشان نیست. پس بفرمود تا آن سرها که از اصفاهان آورده بودند، برابر او بنهادند، و گفت به زبان عجم: هرائنید خرن أفرینان سر. یعنی: مجلس خود را به سرهای شجاعان و دلیران و ابطال[۱۱۳] بیارائید، و ساخته کردانید.

پس چند روز آنجا مقام کرد، و بفرمود تا بر آن چشمه شهری بنا کردند؛ با آتشکذه، و آن شهر را نیان‏سر نام نهادند، به سبب قول اردشیر که گفت: هرائنید خرن افرینان سر، پس تخفیف کردند و گفتند: نیاستر.[۱۱۴]

آتشکدۀ وِرِه

امّا آتش ورّه[۱۱۵]: به ناحیت ورّه[۱۱۶] بوده است، و آن را آتش ورّه کفته‏اند، و بشتاسف ملک آن را نصب کرده است، و ما شرح و ذکر آن در اخبار ورّه بن یندوست یاد کنیم[۱۱۷]، إن شاء اللّه تعالی.[۱۱۸]

آتشکده­ای در محل مسجد عتیق (اولین مسجد قم)

در یاد کردن اولین مسجدی که در قم بنا نهادند…

چنین کویند، که: «جون عبد اللّه بن سعد أشعری به قم فرود آمد، در قم به غایت زاهد و عابد بود، و راغب آن بود که به قزوین رود، زیرا که نمی­خواست که نماز در سراهاء مجوس بکزارد. و همه روز حدیث می‏کرد و سخن می‏کفت، که من ازینجا رحلت می­کنم.

پس براذرش أحوص او را کفت که: این مکان هم ثغری[۱۱۹] است، که دیلم[۱۲۰] بذان‏ متوجه می‏شوند، و زحمت می‏دهند در هر سالی؛ اکر غرض ترا آنست که به ثغر قزوین روی، تا دفع کفّار و مخالفان کنی، و أجر و ثواب حاصل کنی، اینجا نیز دیلم می‏آیند، پس اینجا مقام کن، تا من از برای‏ تو مسجدی بنا نهم، تا تو در آن نماز بکزاری.

پس از آن أحوص از برای‏ براذرش عبد اللّه، مسجد عتیق به دزپل[۱۲۱] بنا نهاد، و پیشتر از آن، موضع آتشکذه بود، آن را خراب کرد، و بر جای‏ آن مسجد بنا نهاد[۱۲۲]، و کِرد بر کِرد آن رواق­ها بکردانید[۱۲۳]، و یک در از آن مسجد بر بستان سرای‏ براذر خود عبد اللّه کشاد. و عبد اللّه مدّت حیوه خود در آن مسجد نماز می‏کزارد. و جون عبد اللّه وفات یافت، آن بستان و سرای را از مسجد جذا کردند.[۱۲۴]

 

 

منابع

آثار ایران، آندره گِدار و دیگران.

آثار تاریخی و فرهنگی قم، رضا آقا بابایی و سید حسن قریشی، قم، انتشارات زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

انوار المشعشعین فی بیان شرافه قم و القمیّین، محمد بن علی بن حسین کچوئی قمی (م ۱۳۳۵ق)، تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

البلدان، احمد بن محمد همدانی معروف به ابن فقیه (م۳۴۰ق)، تحقیق: یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.

پیشینۀ فرهنگی ـ تمدّنیِ قم، محمدهادی خالقی، چاپ شده در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، قم، انتشارات زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن (تألیف در ۳۷۸ ق)، ترجمه: تاج الدین حسن بن بهاء الدین علی (ترجمه در ۸۰۵ ـ ۸۰۶ ق)، تحقیق: محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمی، ترجمه: حسن بن علی بن حسن قمی، تحقیق: دارالتحقیق آستانۀ مقدسۀ قم، قم، انتشارات زائر، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

تحفه الفاطمیّین فی ذکر أحوال قم و القمیّین، حسین بن محمد حسن قمی (مفلس) (م ۱۳۶۷ق)، تحقیق: علی علامرودشتی و محمد حسین درایتی، قم، نور مطاف، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.

جغرافیای تاریخی قم، ابوالفضل عرب­زاده، قم، انتشارات زائر، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

چارتاقی­های ایران، رضا مرادی غیاث­آبادی، تهران، ایرانشناسی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

شناختنامۀ قم، به کوشش علی بنایی، قم، نور مطاف، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

قلعۀ دختر قم، ماکسیم سیرو، آثار ایران، آندره گِدار و دیگران، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۱ش.

گنجینه آثار قم، عباس فیض، قم، چاپ اول، ۱۳۵۰ش.

نزهه القلوب، حمدالله مستوفی قزوینی، انتشارات گیب.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[۱]. بنا به گفتۀ دکتر سیامک سرلک ـ سرپرست کاوشگران در قلی­درویش ـ در جلسۀ بنیاد قم­پژوهی در قم به سال ۱۳۹۰ش. وی همچنین در آثار مکتوب خود نیز به این مطلب اشاره کرده است. (ر. ک: باستان­شناسی و تاریخ قم، سیامک سرلک، قم، شاخص، ۱۳۹۰ش، ص ۲۹۲ و ۲۹۴)

[۲]. برخی میان «آتشکده» و «آتشگاه» فرق می­گذارند و بر این تفاوت­گویی بر یک نظریه نیستند. از آنجا که در منابع این نوشته، بیشتر از واژۀ «آتشکده» استفاده شده، ما نیز در این متن از این لفظ در عنوان­­ها بهره بردیم.

[۳]. نام درست این اثر، کتاب قم است؛ چنان­که نویسنده در مقدمه می­نویسد: «آن را به کتاب قم نام نهادم» (ص ۲۳)؛ اما چون کتاب به تاریخ قم شهرت یافته و با این نام چند بار چاپ شده، ما با این عنوان از آن یاد می­کنیم.

[۴]. قلعۀ دختر قم، ج ۱، ص ۱۱۷.

[۵]. آتشکده­ای که به جای آن، مسجد عتیق بنا شده، به دلیل نداشتن نام، در پایان و با عنوان «آتشکده­ای در محل مسجد عتیق» آوردم.

[۶]. تصرف­ها تنها در رسم الخط است به گونه­ای که در معنا تأثیر ندارد؛ مثل جدا کردن «های» جمع. پاورقی­ها از کتاب­ها نقل شده مگر با حرف «ف» (اشاره به نام خانوادگی این­جانب) در پایان، از دیگر پاورقی­ها متمایز شده باشند.

[۷]. مؤلف کتاب چارتاقی­های ایران با بررسی­هایش به این نتیجه رسیده که امام­زاده زینب خاتون (و نیز مشهور به امام­زاده معصومه) در کهک ـ سی کیلومتری قم ـ در چارتاقی، مدفون است؛ اما به دلیل گسترش بنا، چارتاقی به درستی قابل مشاهده نیست. (ر. ک: چارتاقی­های ایران، ص ۵۷ ـ ۶۲.)

به فرض که نتیجۀ بررسی این پژوهشگر درست باشد و این بنا در اصل چارتاقی بوده، مسلماً این مکان آتشکده نبوده؛ زیرا هیچگاه امام­زاده­ها را در آتشکده دفن نمی­کرده­اند. نویسندۀ چارتاقی­های ایران نیز ادعا نکرده که آن مکان، آتشکده بوده است. لذا این بنا را جزء آتشکده­ها نیاوردم.

در کتاب جغرافیای تاریخی قم نیز ادعا شده که بنای چهل اختران واقع در قم، خیابان آذر قبلاً آتشکده بوده است. (ر.ک: جغرافیای تاریخی قم، ص ۸۷) نویسنده برای این ادعا دلیل و مدرکی ذکر نکرده است. اما بنا به نوشتۀ تاریخ قم، این مکان قبلاً منزل مسکونی محمد بن موسی مبرقع بوده که پس از ارتحالش در خانه­اش دفن می­شود و پس از او، دیگر خاندان او به مرور در آنجا مدفون شده­اند. (ر. ک: تاریخ قم، ص ۵۸۱ به بعد).

[۸]. خلاصۀ این نوشته را در جلسۀ عمومی بنیاد قم­پژوهی در قم مورخ ۱/۱۰/۱۳۹۴ بیان کردم و قم­پژوهان، نکته­هایی در خور توجه در تکمیل این نوشته مطرح ساختند؛ به ویژه آقایان: ابوالحسن گرامی و سید محسن محسنی و خانم سوسن بیات.

[۹]. نزهه القلوب، ج ۲۳ فصل دوم، ص ۷۳.

[۱۰]. چه بسا این آتشکده همان آتشکدۀ نیمِوَر باشد که در ادامه، شناسایی آن از تاریخ قم می­آید؛ اما چون برای نیمور دو چارطاقی معرفی کرده اند (ر. ک: چارتاقی­های ایران، ص ۴) احتمال دادم این دو بنا با یکدیگر متفاوت باشند و لذا هردو معرفی را آوردم. ف.

[۱۱]. کم نیستند، آبادی­هایی که به مرور زمان از بین رفته­اند. بنابراین اگر بنایی کهن و امام­زاده­ای را دیدیم که امروزه دور از آبادی است، به این معنا نیست که در گذشته نیز دور از آبادی بوده است. ف.

[۱۲]. موبد رستم شهزادی (م ۱۳۷۸ش) ـ رئیس انجمن موبدان تهران ـ می­گوید: «آتش­افروزی به چند علت بوده. یکی از آنها اطلاع دادن به مردم است. مثلاً می­دانیم در قدیم وسط حیاط آتشکده­ها یک مناری بوده که پله­اش از بیرون بوده و در بالای آن در شب­های جشن یا اتفاقات مهمی که می­افتاده، آتش روشن می­کردند که از دور راهنمای کاروان­ها و مردم باشد مثل تیر بزرگ وسط حسینیه­ها که بالاتر از همه نصب می­کنند تا ده و محله را به مردم بشناسانند. به آن بالا که در آن آتش روشن می­کردند “آتشگاه” می­گفتیم.» (ر. ک: سایت راه راستی: http://www.raherasti.ir/3825) ف.

[۱۳]. آثار ایران، ج ۱، ص ۳۷ ـ ۴۳ (مقالۀ آندره گِدار). برای آشنایی بیشتر با این بنا ر. ک: چارتاقی­های ایران، ص ۳۱ ـ ۴۰. ف.

[۱۴]. روستای آمره در انتهای غرب استان قم به فاصلۀ ۸۶ کیلومتری شهر قم واقع است. ف.

[۱۵]. تاریخ قم، ص ۲۰۴. ف.

[۱۶]. در تاریخ قم، چاپ زائر «ابرشتجان» ضبط شده اما در تحفه الفاطمیّین از تاریخ قم به صورت «ابر استیجان» نقل کرده است. (ر. ک: تحفه الفاطمیّین فر ذکر أحوال قم و القمیّین، ج ۱، ص ۷۶ و ۷۸ و ۸۴ و…)

ظاهراً مراد از این روستا همان محلۀ امروزی در شهر قم است که به «شقالو» شهرت دارد. (ر. ک: تاریخ قم، ص ۳۵۱ و تحفه الفاطمیّین، ج ۲، ص ۳۵۱) ف.

[۱۷]. در اصل: بالاتر ابرستجان.

[۱۸]. تاریخ قم، چاپ زائر: شانزده. ف.

[۱۹]. در اصل: یزدانفار آمده است، لیکن در جاهای دیگر از اصل و دیگر نسخه‏های تاریخ قم چندین بار «یزدانفاذار» ضبط شده است.

[۲۰]. تاریخ قم، ص ۱۸۶ ـ ۱۸۷. ف.

[۲۱]. در کتاب چارتاقی­های ایران، ص ۶۳ از این مکان این­گونه آدرس داده شده است: «بازماندهای این چارتاقی که عبارت است از حدود ۳ متر از بلندای یکی از پایه‌ها، در ۱۵ کیلومتری جاده قدیم قم به کاشان و در حدود ۴۰۰ متری سمت چپ راه، در میان زمین‌های مسطح کشاورزی قرار دارد و از دوردست‌ها به دیده می‌آید.» ف.

[۲۲]. پیشینۀ فرهنگی ـ تمدّنیِ قم، ج ۲، ص ۱۸۱. ف.

[۲۳]. ر. ک: چارتاقی­های ایران، ص ۶۳ ـ ۶۵. ف.

[۲۴]. تا به امروز.

[۲۵]. تاریخ قم، ص ۱۸۴. محقق کتاب انوار المشعشعین چنین می­نویسد:

در سال ۱۳۷۰ش در فاصله یک کیلومتری غرب مسجد جمکران، از پیرمرد روستایی که عمری متجاوز از هشتاد سال داشت و در حال کشاورزی بر روی زمین خود بود سؤال کردم: آیا محلی به نام آتشکده یا بت­خانه می­شناسد یا شنیده است، پاسخ مثبت داد و نقطه­ای را در منتهی­الیه جنوب خود را نشان داد و گفت: در میان اهالی اینجا به محل گبرها مشهور است، و در محل مورد اشاره آثار چهار ستون فروریخته قابل تشخیص بود که احتمالاً پایه­های گنبد آتش­خانه­های زرتشتیان باید باشد که نمونه­های آن پیرامون قم وجود دارد. (انوار المشعشعین فی بیان شرافه قم و القمیّین، ج ۱، ص ۴۵۸، پاورقی) ف.

[۲۶]. واقع در شصت کیلومتری شمال غربی شهر قم. ف

[۲۷]. از یادداشت­های دوست دانشمندم محمدهادی خالقی. ف.

[۲۸]. خاموش. ف.

[۲۹]. عباس فیض آتشکدۀ خاکفرج و آتشکدۀ مزدجان را ـ که توضیح آن ذیل «آتشکدۀ مزدجان» می­آید ـ یکی دانسته است؛ اما چون احتمال دو تا بودن آنها وجود دارد، جدا آوردم. ف.

[۳۰]. گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۲۷۲ ـ ۲۷۴. شیخ عباس فیض در توصیف بناهای قرن هفتم هجری قم، ذیل گنبد کاسه­ای آجرچین خاکفرج این مطلب را نوشته است. ف.

[۳۱]. از روستاهاى رستاق انار، واقع در دشت میان قم ـ ساوه.

[۳۲]. نتوء: فرورفتگى. فرجه: سوراخ.

[۳۳]. یعنى از یک قطعه سنگ یکپارچه تراشیده شده است.

[۳۴]. تاریخ قم، ص ۲۰۴. ف.

[۳۵]. ظاهراً مقصود نویسندۀ تاریخ قم از (بعضى دیگر)، همانا أبو ریحان محمد بن أحمد بیرونى (۳۶۲ ـ ۴۴۰ هـ) است که در «الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص ۲۷۰» در فصل (القول على ما فی شهور الفرس) آورده است: «تیرماه: و الیوم الثالث عشر منه، و هو «روز تیر» عید یسمّى «التیرکان» لاتفاق الاسمین، و له سببان … و السبب فیه: أن کیخسرو لما انصرف من حرب‏ افراسیاب، اجتاز فی هذا الیوم بناحیه ساوه، و صعد الجبل المطّل علیها، و نزل على عین ماء منفردا عن معسکره، فترایا له الملک، ففزع و اغمى علیه، و وافق ذلک وصول و یجن بن جودرز الیه، و قد أفاق، فرشّ على وجهه من ذلک الماء، و أسندها الى صخره هناک، و قال له:

أیها الملک ماندیش ـ أى لا تخف ـ و أمر ببناء قریه العین، و سمّاها مه‏اندیش، فخفّف و جعل «اندیش»، و جرى رسم الاغتسال بهذا الماء».

[۳۶]. رشاشات: جمع رشّ، آب پاشیدن را گویند.

[۳۷]. خوزان: کوهی در مجموعه ارتفاعات «اِندِس»، میان قم و ساوه. نیایشگاه یا آتشگاهی با قدمت ساسانی ـ اشکانی. معرفی شده توسط مرتضی ذکایی ساوجی (ساوه شهری پارتی، مرتضی ذکایی، چاپ شده در مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ج ۳، ص ۱۴۶)، براساس اشارات کلی و تحقیق ناتمامی از ولادیمیر مینورسکی. (ویس و رامین داستان عاشقانۀ پارتی، چاپ شده در نشریۀ فرهنگ ایران زمین، سال چهارم، ۱۳۳۵ش، ش ۴، ص ۳۴ ـ ۳۵ و ۵۹ و ۷۲) … مینورسکی اشاره می­کند که داستان ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی، در فضایی واقعی ـ تاریخی رخ داده و آتشگاه «خوزان» نیز یکی از مکان­های مورد اشاره و توصیف در این داستان است. (پیشینۀ فرهنگی ـ تمدنیِ قم، چاپ شده در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، ص ۱۸۳ ـ ۱۸۴) ف.

[۳۸]. جمع پا.

[۳۹]. در تاریخ قم، ص ۲۵۴ آمده است: «امّا آتش مهرین: ـ که به ناحیت قم بوده است ـ بهرام جور سورین قمّی را بفرمود تا آن را به خوزان نقل کرد، چنانج ما در فصل ششم، آنجا که بحث خوزان کردیم یاد کردیم.» ف.

[۴۰]. در صحاح الفرس آمده است: مهر: به معنای عشق است.

[۴۱]. ذو = دارای، سطوه = اسم مصدر از ماده سطا، یسطو، سطوا، سطوه می‏باشد، به معنای‏ کسی که با قوّه قهریه و زور خود دیگران را ذلیل می‏کند، هم‏چنین به معنای: زورمند، زورمدار، زورگو.

[۴۲]. تاریخ قم، ص۲۳۴ ـ ۲۳۷. ف.

[۴۳]. سکان (یا سلکان) از روستاهای طسوج تفرش می‏باشد، که در جنوب غربی قم قرار دارد. ف.

[۴۴]. اردشیر بن بابک بن ساسان بانی امپراتوری ساسانی.

[۴۵]. مقصود شهر فنّاه است.

[۴۶]. مقصود شهر نیاسر کنونی است.

[۴۷]. در سمت جنوب قم در مسیر جاده قدیم قم ـ اصفهان و در اراضی کنار رودخانه، و پس از نیزار، و پس از روستای ساریه خاتون، دیه «دودهک» (احتمالاً تصحیف دود آهک) قرار دارد.

[۴۸]. سکّان (یا سلکان) و هنبرد (یا هنبر) از روستاهای طسوج طبرش (یا تفرش) می‏باشند، که در جنوب غربی قم قرار دارد.

[۴۹]. که همان رود أنار (رود کنونی قم در بخش­های کوهستانی جنوب شهر) می‏باشد.

[۵۰]. تاریخ قم، ص ۲۰۶ ـ ۲۰۸. ف.

[۵۱]. در منابع کتابشناسی کتابی به این نام نیامده است، تنها شیخ آقا بزرگ تهرانی در «الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۷۸» کتابی به نام «سیر الملوک» را به أبو محمد عبداللّه بن روزبه مشهور به ابن المقفّع نسبت می‏دهد، که آن را از زبان پارسی پهلوی به عربی ترجمه نمود، و بعدها خواجه نصیرالدین طوسی آن را از عربی به فارسی دری برگرداند. و این کتاب احتمالاً همان کتابی است که به‏ خواهش ناصرالدین عبدالرحیم حاکم اسماعیلی قهستان ـ ، که ابن الندیم در «الفهرست» در ذیل معرفی عبداللّه بن المقفع از آن با نام «کتاب خداینامه فی السیر» یاد می‏کند ـ فراهم آمد.

[۵۲]. مقصود همان بهرام ساسانی مشهور به بهرام گور است.

[۵۳]. کناره و حاشیه.

[۵۴]. این روستا همچنان در بخش جعفرآباد پابرجاست و حدود ۴۵ کیلومتر با قم فاصله دارد. اکنون این روستا به صورت طَغَرود تلفظ می­شود. به یاد دارم که برخی در قم کلمۀ «وقف» را «وخم» تلفظ می­گفتند و قاف را خاء تلفظ می­کردند. ف.

[۵۵]. از روستاهای پیرامون قم است، که به گفته افضل الملک (سفرنامه قم، ص ۱۸۷) از رودخانه مزدیجان مشروب می‏شود، و همو احتمال داده است که این نام شاید معرّب (مزدکان) باشد.

[۵۶]. تاریخ قم، ص ۴۳ ـ ۴۴. جناب آقای ابوالحسن گرامی اظهار داشت که در سال ۱۳۳۸ش این آتشکده را به این صورت دیده که سه ستون آن و نیز قسمتی از سقف پابرجا بوده است. ف.

[۵۷]. تاریخ قم، ص ۳۶ و ۳۹؛ تاریخ و جغرافیای قم، ص ۲۲۰. نیز، مشاهدۀ شخصی / فروردین ۱۳۶۵ و فروردین ۱۳۷۵.

[۵۸]. ایرانویچ، ص ۳۶. آناهیتا (ناهید)، رَبَّهُ النوع یا الهۀ آب در نزد ایرانیان باستان بود.

[۵۹]. ایران پیش از تاریخ، ص ۳۵۹؛ مکان­یابی و پیدایش شهر قم، کاظم عرب، نامۀ قم، ش ۱۸، ص ۲۰.

[۶۰]. قلعۀ دختر قم، ماکسیم سیرو، چاپ شده در آثار ایران، ج ۱، ص ۱۱۲. از این­گونه روایات تاریخی، در تاریخ قم فراوان است.

[۶۱]. پیشینۀ فرهنگی ـ تمدنیِ قم، چاپ شده در شناختنامۀ قم، ص ۲۶ ـ ۲۷. ف.

[۶۲]. آثار ایران، ج ۱، ص ۱۱۱ ـ ۱۱۹: قلعۀ دختر قم.

[۶۳]. ایران در زمان ساسانیان، ص ۲۴۴.

[۶۴]. Bibliographie Analytique… , P.239.

[۶۵]. Ibid , P. 240.

[۶۶]. ایران پیش از تاریخ، ص ۳۵۹.

[۶۷]. هنر ایران باستان، ص ۱۳.

[۶۸]. قلعۀ دختر قم، چاپ شده در آثار ایران، ص ۱۱۶ ـ ۱۱۷. گفتنی است این بنا، در دهۀ شصت شمسی، تخریب گردید.

[۶۹]. از جمله در: ایرانویچ، ص ۳۶؛ ری باستان، ج ۱، ص ۲۸۳ (بی­بی شهربانو)؛ گنجینۀ آثار قم، ج ۲، ص ۵۲۰.

[۷۰]. پیشینۀ فرهنگی ـ تمدنیِ قم، چاپ شده در شناختنامۀ قم، ص ۲۸ ـ ۲۹. ف.

[۷۱]. روستای کرمجگان در ۴۵ کیلومتری جنوب قم واقع است. ف.

[۷۲]. آثار تاریخی و فرهنگی قم، ص ۶۵ ـ ۶۶. ف.

[۷۳]. قلعۀ دختر قم، ماکسیم سیرو، آثار ایران، ص ۱۱۷.

[۷۴]. در موضوع اعتقادات مردم در بارۀ این کوه در سده­های اخیر و نیز ساخت و سازهای سال­های اخیر در آن، ر.ک: مسجد کوه خضر نبی(ع) میعادگاه یاوران مهدی(عج).

[۷۵]. پیشینۀ فرهنگی ـ تمدنی قم، چاپ شده در شناختنامۀ قم، ص ۳۰. ف.

[۷۶]. آثار تاریخی فرهنگی قم، ص ۳۲ ـ ۳۳، به نقل از پروندۀ ثبتی میراث فرهنگی استان قم، ص ۴۳۷۳. ف.

[۷۷]. مراد احمد بن محمد همدانی معروف به ابن فقیه (م۳۴۰ق) است. ف.

[۷۸]. مراد کتاب البلدان است و این کتاب که به زبان عربی است، به ما رسیده و چاپ شده است. ف.

[۷۹]. مزدجان یا مزدیجان، یکی از چند روستا و آبادی تشکیل دهنده شهر قم در قرن نخست هجری می‏باشد، این روستا در مغرب شهر و رودخانه واقع بوده است، و امروزه بخش شاه جعفر را که به موازات خیابان امام (از سمت جنوب در جهت شرق به غرب) است، تشکیل می‏دهد.

[۸۰]. معرّب «آذرگشنسب»، این آتش کهن منسوب به کیخسرو/ کیخسره ملک بوده، اما مخصوص طبقه رزمیان و سپاهیان، و در آتشکده مشهور «فردجان» همدان قرار داشته است. (همدان‏نامه، ص ۳۳).

[۸۱]. بهره: قسمت.

[۸۲]. به گفته کی‏لسترنج در «بلدان الخلافه الشرقیه، ص ۱۹۹» به نقل از مستوفی، روستای برزه در جنوب شهر مراغه قرار داشته است.

[۸۳]. از شهرهای اقلیم فارس در دوره ساسانی.

[۸۴]. کتاب مجوس ظاهراً نام دیگر «کتاب سیر الملوک العجم»، نوشته أبو علی عبدالرحمن بن عیسی ابن حمّاد همدانی، معروف به کاتب بکر بن عبدالعزیز است. این کتاب یکی از منابع قمّی در تدوین تاریخ قم است.

[۸۵]. آبگیر.

[۸۶]. صواحب: جمع ناصحیح صاحب، که درست آن اصحاب است. جیوش: جمع جیش یا لشکریان، و صواحب جیوش به معنای سرکردگان و فرماندهان لشکر.

[۸۷]. آتش مادر.

[۸۸]. در نسخه اصل: بفردجان.

[۸۹]. مزدک پسر بامداد، درباره او اطلاعات اندکی در دست است، گویند داعیه اصلاح مذهب مانی، و قصد از میان برداشتن طبقات مردم، و تساوی آنان در استفاده از وسائل زندگی در روی زمین را داشت، قباد پادشاه ساسانی در دورۀ اول سلطنت خود (۴۸۸ تا ۴۹۸ م) طرفدار آئین مزدک شد، که بر اثر شورش نجبا سلطنت را از دست داد، و بعدها پس از مرگ قباد و هنگام جانشینی انوشیروان، عیسویان و زرتشتیان علیه مزدکیان همداستان شده، و تمامی سران آنان به قتل رسیدند (نگاه کنید به: لغت‏نامه دهخدا، ماده مزدک، و به تاریخ سلطنت قباد و ظهور مزدک).

[۹۰]. قباد پسر فیروز بن یزگرد، پدر انوشیروان، نوزدهمین پادشاه از سلسله ساسانی (۴۸۸ ـ ۵۳۱ م)، و مدت سلطنت او چهل و سه سال بود. در دوره سلطنت او مزدک دعوی نبوت کرد (لغت نامه دهخدا، ماده قباد).

[۹۱]. احتمالاً به معنای «پیفه» که در تعریف آن در صحاح الفرس آمده است: چوبی باشد خود رنگ، به غایت پوسیده و نرم شده … و چون چخماخ زنند آتش در آن گیرد.

[۹۲]. در أصل: بفردجان، که خطاست.

[۹۳]. سال ۲۸۸ هجری.

[۹۴]. البلدان، ص ۵۰۴ ـ ۵۰۷. با اندک اختلاف. ف.

[۹۵]. چهارمین خلیفه اموی (از تیره مروانی)، در رمضان سال ۶۵ هجری به خلافت رسید، و در روز ۱۴ شوال سال ۸۶ هجری به هلاکت رسید.

[۹۶]. حجاج بن یوسف ثقفی در نیمه سال ۷۵ هجری، پس از مرگ والی عراق بشر بن مروان (برادر عبدالملک بن مروان) به ولایت عراق منصوب گردید، و تا هنگام مرگ در سال ۹۵ هجری ـ در دورۀ خلافت ولید بن عبدالملک بن مروان ـ به مدت ۲۰ سال بر عراق حکومت راند.

[۹۷]. مقصود از عراقین دو شهر کوفه (در میانه عراق) و بصره (در جنوب عراق) می‏باشد.

[۹۸]. مصراع: لنگه. در حاشیه نسخه اصل و به خط کاتب نسخه آمده است: به زبان قمی: دوبران.

[۹۹]. تاریخ قم، ص ۲۵۰ ـ ۲۵۴. ف.

[۱۰۰]. در منابع جغرافیایی متأخر قم با ضبط «نیمِوَر» آمده است، و در صورت صحت چنین ضبط و انطباق آن با نمیور کهن مذکور در تاریخ قم، می‏توان موقعیت کنونی آن را تعیین کرد، امروزه روستای نیمور در سمت جنوب قم، در مغرب جاده قم ـ اصفهان می‏باشد، و از توابع شهرستان محلات بشمار می‏رود، و بر روی سرشاخه‏های رودخانه قم قرار دارد.

[۱۰۱]. یعنی از مستملکات حوزه رود انار به شمار می‏رود.

[۱۰۲]. احتمالاً مقصود (گشتاسب هخامنشی) پدر داریوش هخامنشی است، که نام او در تعدادی از لوحه‏های سنگی آمده، و در قرن پنجم پیش از میلاد می‏زیسته است. (نگاه کنید به: همدان‏نامه، ص ۵۱).

[۱۰۳]. در تاریخ قم، ص ۲۵۴ آمده است: « امّا آتش بشتاسف: چنین کویند، که: آن آتش، آتشی است که به نیمور، به ناحیت انار بوده است.» ف.

[۱۰۴]. در بعضی نسخه­های تاریخ قم «نیمِوَر» ضبط شده است. (ر.ک: تاریخ قم، انتشارات زائر، ص ۱۰۶) ف.

[۱۰۵]. دائی.

[۱۰۶]. تاریخ قم، ص ۲۱۵ ـ ۲۱۶. ف.

[۱۰۷]. راهنمایی آثار فرهنگی تاریخی استان قم.

[۱۰۸]. آثار ایران، ج ۳، ص ۱۱.

[۱۰۹]. آثار تاریخی و فرهنگی قم، ص ۶۴ ـ ۶۵. ف.

[۱۱۰]. نیاسر در ۱۲۰ کیلوتری جنوب شرق قم واقع است. ف.

[۱۱۱]. جمع جوال، در (فرهنگ پهلوی، ص ۲۴۴) آمده است: جووال juwal، کیسه، و در برهان قاطع: جوال: آن ظرفی باشد از پشم بافته که چیزها در آن کنند.

[۱۱۲]. آنچه اشتها را می‏افزاید.

[۱۱۳]. ابطال: جمع بطل، شجاع و دلیر.

[۱۱۴]. تاریخ قم، ص ۲۲۰ ـ ۲۲۱. ف.

[۱۱۵]. امروزه «وره» را به صورت «وِرِه» بدون تشدید و به کسر دو حرف اول تلفظ می­کنند. ف.

[۱۱۶]. ناحیت ورّه یکی از رستاق­های واقع در جنوب غربی قم، و میان قم و ساوه، این رستاق در دوران­های کهن از آبادانی و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، و دارای چهار طسوج به نام­های: جهرود، جوزه، جرکان، ارونده‏جرد بوده است.

[۱۱۷]. چنین قسمتی را در تاریخ قم نیافتیم و گویا در بخش مفقود آن آمده است.

[۱۱۸]. تاریخ قم، ص ۲۵۵. ف.

[۱۱۹]. خط مرزی میان سرزمین­های مسلمان‏نشین ( = دار الاسلام) و سرزمین­های کافرنشین ( = دار الکفر) که احتمال هجوم و حمله و نفوذ سربازان دشمن در آن می‏رود، و معمولاً محلّ استقرار سربازان و مجاهدان مسلمان می‏باشد را ثغر یا به صیغه جمع ثغور بر وزن فلس و فلوس گویند.

[۱۲۰]. مقصود از دیلم، ایرانیانی بوده‏اند که در نواحی جنوب غربی دریای خزر و گیلان زندگی می‏کرده‏اند و این مناطق تا سال­های پایانی قرن نخست هجری همچنان بیرون از مجموعه دار الاسلام قرار داشت و ساکنان آن به اسلام تشرف نیافته بودند، از این رو هر از چند گاهی به بخش­های مسلمان‏نشین جنوب گیلان و مازندران، که شامل مناطق قزوین و ساوه و قم می‏شده تاخت و تاز می‏کردند، و با غنائم جنگی و اسیر باز می‏گشتند، از این رو مناطق مرزی بخش­های یاد شده، به عنوان ثغر به شمار می‏رفت، و همواره سربازان و مجاهدان مسلمان در آن به حراست سرزمین­های دار الاسلام به پاسداری ( ـ مرابطه) مشغول بودند.

[۱۲۱]. در برخی از نسخه‏های تاریخ قم و برخی از نوشته‏های برگرفته از آن، این کلمه با ضبط «در پل» آمده است که احتمالاً نادرست باشد، زیرا که در نسخه‏های کهن همواره ضبط این نام «دزپل» می‏باشد، و «دز» در لغت فارسی به معنای قلعه و حصار است، که گاهی مزید مؤخر نام مکان قرار می‏گیرد، مثل (اسپی دز، رویین‏دز، کهن‏دز، قهندز)، و گاهی مزید مقدم نام مکان، مثل (دزبار، دزمار) (لغت‏نامه دهخدا، ماده دز).

و اما دزپل قم به تصریح تاریخ قم پلی بوده است بر روی رودخانه قم، و کرانه شرقی این پل پیشتر قلعه و باروی روستای ممّجان بوده، که خود قلعه و پیرامون آن به نام جلنبادان مشهور بوده است، و بعدها و پس از به هم پیوستن روستاهای شش گانه یا هفت گانه دشت قم، و فراهم‏آمدن شهر قم، پلی که بخش­های شرقی را به بخش غربی ( = کمیجان که بر روی زمین­های وادی السلام و فضاهای پیرامون امروزی آن قرار داشته) پیوند می‏زده است، در نزدیکی این دژ ساخته شد، و احتمالاً به علت مجاورت با قلعه کهن جلنبادان، نخست به نام «پل دژ جلنبادان» شهرت یافت، و به تدریج این نام طولانی در محاورات عامه مردم، به شیوه معمول میان آنان، با حذف و تقدیم و تأخیر کلمات آن به نام «دز پل‏» مستقر گردید، و نویسندۀ تاریخ قم به بیانی گویا از مشاهدات خود از موقعیت جغرافیایی این پل بر روی رودخانۀ قم، در (فصل سیم از باب اول) یاد کرده، و می‏گوید: (و جلنبادان ـ چنانچ مشاهد می‏رود ـ موضع حصن است که دزپل می‏گویند، و ممّجان موضع دیه است که آن را باب شهرستان می‏گویند)، این گفتار گویای این است که در آن دوران پس از گذر از پل و ورود به ساحل شرقی رودخانه قم، نخست بخش قلعه و دژ جلنبادان بوده است، و پس از آن دروازۀ ورودی به بخش‏هایی از شهر قم که در ساحل شرقی، ـ و به باب شهرستان معروف بوده ـ قرار داشته است، و احتمالاً در نزدیکی این پل، مسجد جامع کهن قم که احوص برای برادرش سعد اشعری ساخت قرار داشته، و از گفتۀ تاریخ قم برمی‏آید که در نزدیکی این مسجد، پل دیگری بوده است که به (پل بکجه) مشهور بوده، که احتمالاً پلی جز دزپل می‏باشد.

[۱۲۲]. در تاریخ قم، ص ۷۱۱ می­خوانیم: «…بعد از آن أحوص غلامان خود را آواز داد، تا بارهای‏ شتران عبداللّه بیندازند، و محمل­ها فرود آرند. و غلامان احوص بذان امتثال نمودند. پس عبداللّه کفت: کجا نماز بکزارم، من نمی­خواهم که نماز در سراهای مجوس بگزارم. أحوص او را کفت که: نماز در خیمها می‏کزار، تا من از برای‏ تو سرائی و مسجدی بنا کنم.

پس عبداللّه نزول کرد، و در خیمها مقام نمود، و ساکن شد، تا آنکاه که احوص از برای او آن سرای که بر پس مسجد عتیق است بنا کرد، و این مسجد به دز پل بساخت، و در قدیم این مسجد آتشکذه بوده است؛ أحوص آن را خراب کرد، و به جای‏ آن مسجد بنا نهاد، و اوّل مسجدی که بذین ناحیت بنا نهادند آن مسجدست.» ف.

[۱۲۳]. امروزه اثری از مسجد جامع کهن و عتیق قم نمی‏باشد، از این‏رو دربارۀ جایگاه و موقعیت جغرافیایی آن در قم کنونی میان مورخین و قم‏شناسان اختلاف نظر وجود دارد: مسجد امام حسن عسکری(ع)، مسجد جامع (یا جمعه) کنونی،  نزدیکی‏های خاکفرج و وادی السلام امروزی، در مشرق رودخانه و در نزدیکی ساحل رودخانه. (با تلخیص)

[۱۲۴]. تاریخ قم، ص ۱۰۰ ـ ۱۰۴. ف.