راه راستی بررسی و نقد باورهای زرتشتیان و باستان ستایان
مقاله ای از اینجانب چاپ شده در مجله آینه میراث، زمستان ۱۳۷۷ و بهار ۱۳۷۸، ش ۳ و ۴
ذیلها
هرکدام از نویسندگان زیر بر کشف الظنون ذیل و تکمله‌ای نوشته‌اند:
سید حسین عـباسی نـبهانی حـلبی(م ۶۹۰۱ هـ.ق)،محمد عزتی افندی معروف به بوشنه‌زاده(م ۲۹۰۱ هـ.ق)،نوعی افندی (م ۱۰۲۱ هـ.ق)،احمد طاهر افندی معروف به حنفی‌زاده(م ۷۱۲۱ هـ.ق)،محمد افـندی الارض رومی،عارف حکمت بک(م ۵۷۲۱ هـ.ق)،اسماعیل باشا(م ۹۳۳۱ هـ.ق)،اسماعیل صائب سنجر.
آثار دیگر نویسنده:میزان الحق فی اختیار الاحق،شرح فارسی بـر کتاب فارسی هیأت الخرائط،سلّم الوصـول الیـ طبقات الفحول،الفذلکه(در شرح حال ۰۵۱ تن از سلاطین)،تقویم التواریخ، جهان نما،تحفه الکبار فی أسفار البحار، تعلیقه بر تفسیر بیضاوی،تحفه الاخیار فی الحکم و الامثال و الاشعار من المحاضرات،المشیخه،المزارات، سفرنامه به سوریه،لبنان،مصر،عراق، ایران،ماوراء النهر،حجاز و…،دو دیوان شعر به فارسی و ترکی،و…۱
شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه إلی تصانیف الشـیعه به مناسبت،یادآور اشکالاتی می‌شود که در هنگام تحقیق به آنها برخورده است.لذا در سراسر ذریعه ایرادات فراوانی به چشم می‌خورد که در منابع گوناگون اعم از کتابشناسی‌ها و غیر آنها وجود دارد.
از آنجا که پاره‌ای از ایرادات به منابع دیگر راه می‌یابند بر آن شدیم اشکالات مطرح توسط شیخ آقا بزرگ به کشف الظنون را گردآوری و در اختیار پژوهشگران قرار دهیم و نیز در صورتی کـه بـار دیگر کشف الظنون تحقیق شود،این نوشتار می‌تواند سودمند افتد.
نگارنده تلاش کرده است تا محل تمام اشکالات را در کشف الظنون مشخص سازد و در مواردی که محل آنها مشخص نشده به این جهت است که محل اشـکال نـیافته است.در ضمن تحقیق،گاه نکاتی را در خور اشاره دانستیم که با عنوان«یادآوری»خاطر نشان می‌کنیم.در پایان،چند اشکالی را که شیخ آقا بزرگ به ذیل کشف الظنون تألیف اسماعیل باشا (م ۹۳۳۱ هـ.ق)نگاشته است می‌آوریم.
۱.در صفحهء ۸۹۱ تاریخ فوت قاسم انوار سال ۳۷۸ ضـبط شـده اسـت.قاضی در مجالس المؤمنین سال فوت او را ۷۳۸ نـگاشته اسـت کـه تاریخ دوم درست است؛ زیرا وی در عصر الغع بیگ از دنیا رفته و الغ بیگ در سال ۳۵۸ فوت شده است.
ذریعه،ج ۲،ص ۲۶۴
۲.در صفحهء ۶۶۲۱ نویسندهء الامالی العراقیه محمود بن علی بن محمود حمصی مـعروف بـه تـاج الرازی معرفی شده و پایان تألیف کتاب،سال ۵۳۷ ضبط شده است.در ایـن نـقل لغزشهای زیر به چشم می‌خورد:
الف-نام جد نویسنه-چنانچه
آینه میراث » شماره ۳ (صفحه ۳)
شاگرد او ثبت کرده است-حسن است نه محمود.
ب-نویسنده به سدید الدین شهرت دارد.
ج-سال ۵۳۷ تاریخ کتابت است نه پایان تـألیف.نویسنده در سـال ۳۸۵ از دنـیا رفته است.ذریعه،ج ۲،ص ۹۱۳
۳.در صفحهء ۰۳۰۱ کتاب شرایط الاسلام در موضوع فقه معرفی شده اسـت.کتابی به این نام از علمای شیعه سراغ نداریم.به گمان قوی این عنوان،تصحیف شرایع الاسلام تألیف محقق حلّی است.ذریعه،ج ۳۱،ص ۴۴
یادآوری:
در همین صـفحه تـاریخ فـوت شیخ طوسی سال ۰۶۴ ضبط شده و دو سطر بعد می‌نگارد:وی در سال ۲۴۵ تألیف جـوامع الجـامع را آغاز کرد.
۵.در صفحهء ۸۲۱ نویسندهء اعیان الفرس ابو الفرج علی بن حمزه اصفهانی معرفی شده.درحالی‌که علی بن حسین درسـت است.تصحیف از نـاسخ اسـت.ذریعه،ج ۲،ص ۹۴۲
۶.در صفحهء ۲۲۶ کتاب جهان رمل تألیف عبد الله حسینی بلیانی معرفی شده.حال آن‌که«جهات»صحیح است.چنانچه محتوای آن در یـک مـقدمه و خـاتمه و شش جهت تنظیم شده است.
ذریعه،ج ۵،ص ۵۹۲
۷.در کشف الظنون نویسندهء شرح الاسماء الحسنی شیخ بهاء الدین(م ۲۷۶ هـ.ق)شناسانده شـده کـه آغـاز آن چنین است: «الحمد لله الذی تفرّد فی ذاته بالعلو و الغناء»اما نویسنده در خطبهء کتاب،خود را محمد بن بهاء الدین مـعرفی می‌کند.
ذریعه،ج ۳۱،صـ ۹۸
یادآوری:
در کشف الظنون،صفحه ۴۳۰۱ نویسندهء کتاب مذکور محیی الدین محمد بن بهاء الدین(م ۳۵۹ هـ.ق)معرفی شده کـه آغاز آنـ،همانند کـتاب فوق است.
۸.در صفحهء ۱۳۴۱ در ثبت تاریخ فوت ابو عمر محمد بن عبد الواحد نویسندهء کتاب الشوری اشـتباه شـده.وی در سال ۵۴۳ از دنیا رفته است.ذریعه،ج ۴۱،ص ۶۴۲
یادآوری:
در کشف الظنون ابتدا در پرانتز سال فوت نویسنده ۱۹۲ نوشته شده سـپس در گـیومه ۵۴۳ ضـبط شده است.
۹.در صفحهء ۰۰۶ کتاب الجمع و التنبیه تألیف یحیی بن زیاد فراء شناسانده شده است.ظاهرا«تنبیه»تصحیف«تثنیه»است.در فهرست ابن ندیم و مـعجم الادبـاء و کتابهای دیگر الجمع و التثنیه ضبط گردیده است.ذریعه،ج ۵،ص ۳۳۱ و ۴۳۱
یادآوری:
در کشف الظنون چاپ بیروت ضبط آنـ الجـمع و التـثنیه است.
۰۱.حاجی خلیفه تاریخ فوت سید حسین خلخالی صاحب حاشیه بر تفسیر بیضاوی را مختلف نقل می‌کند.در یک‌جا ۴۲۰۱ و در جـای دیـگر ۰۳۰۱ و گـاه به نقل از خلاصه الاثر سال ۴۱۰۱ نقل می‌کند.ذریعه،ج ۶،ص ۱۴
۱۱.در صفحهء ۷۷۲ نام کامل نویسندهء تـاریخ ابـن بطریق ذکر نشده.ظاهرا نام نویسنده چنین است:شمس الدین یحیی بن حسن بن حسین بن علی بن محمد بـن بـطریق اسدی حلی(م ۰۰۶ هـ.ق).
ذریعه،ج ۳،ص ۲۲۲
۲۱.در صفحهء ۲۲۰۱ آمده است که ابراهیم بن حسام کرمیانی تائیه‌ای مـانند تـائیهء جبستری دارد.
«کرمیانی»تصحیف«کرمانی»و نیز«جبستری»تصحیف «شبستری»است.ذریعه،ج ۳،ص ۲۰۲
۳۱.در صفحهء ۸۳۲ کتاب البرء الاتم از جـمله آثـار ابـن سینا خوانده شده.نام درست کتاب،البرء و الاثم است.چنانچه شـاگرد او عـبد الواحد جوزجانی از آن این‌گونه نام می‌برد.
ذریعه،ج ۳،ص ۳۸ و ۵۸
۴۱.حاجی خلیفه نویسندهء حاشیه بر تحریر القواعد المنطقیه را عماد بـن مـحمد بن یحیی می‌شناساند.گویا این نـام،تصحیف عماد الدیـن محمد بـن یـحیی اسـت.ذریعه،ج ۶،ص ۴۷
۵۱.در صفحهء ۰۴۲۱ کتاب فتور زمان الصدور و صـدور زمـان الفتور تألیف انوشیروان بن خالد معرفی شده است.ظاهرا نام درست کتاب نفثه المصدور اسـت و عـنوان فوق،موضوع آن می‌باشد.
ذریعه،ج ۵۱،ص ۱۳
یادآوری:
شیخ آقا بزرگ در ذریعه،ج ۵۱،ص ۱۳ و ج ۴۲،ص ۴۴۲ بـا توجه به منابع متعدد،نویسنده را از انـوشیروان بـن محمد بن خالد معرفی می‌کند.
۶۱.در صفحهء ۰۱۴ کـتاب تـشوق نامهء ایلخانی تألیف خواجه
آینه میراث » شماره ۳ (صفحه ۴)
نصیر الدین طوسی معرفی شده که«تنسوق»صحیح است.چنانچه در برهان قاطع و نزهه القـلوب و دو نـسخه‌ء خطی«تنسوق»ضبط شده است.«تنسوق»به معنای شی‌ء نـفیس و کـمیاب است.
ذریعه،ج ۴،ص ۸۵۴
۷۱.حاجی خـلیفه کتاب عرائس المـجالس تـألیف ابو عبد الله محمد بـن احـمد را به صورت غرائب المجالس ضبط کرده که گمان می‌رود اشتباه باشد.ذریعه،ج ۵،ص ۳۴۲
یادآوری:
در حرف غین در کشف الظـنون چـنین عنوانی نیامده است.در صفحهء ۱۳۱۱ به صورت عـرائس المـجالس ذکر شـده است.
۸۱.در صـفحهء ۸۶۱۱ ذیـل عمده الطالب تألیف احـمد بن علی بن حسین…بن عنبه حسنی آمده که این کتاب را شهاب احمد بن حسین بن عنبه حـسنی خـلاصه کرده است.حاجی خلیفه گمان برده که خـلاصه‌کننده،غیر از نـویسندهء عـمده الطـالب است؛حال آنـ‌که نویسنده و خلاصه‌کننده یـک نـفر است.ذریعه،ج ۵۱،ص ۸۳۳ و ۹۳۳
۹۱.در صفحهء ۹۹۴ می‌خوانیم: «تنقیح البلاغه لمحمد بن احمد العمری المتوفی سنه ثلاث و عشرین و اربعمأه.»
«العمری»تصحیف«العمیدی»و نیز«عشرین» تصحیف«ثلاثین»است.ذریعه،ج ۴،ص ۲۶۴
۰۲.حاجی خلیفه تاریخ تدوین مصائب النـواصب تـألیف قاضی نـور الله شوشتری را سال ۵۹۹ ضبط کرده است؛یعنی سال مرگ مـیر مـخدوم نـویسندهء نـواقض الروافـض کـه مصائب النواصب در ردّ آن است.
چنین نقلی اشتباه است.زیرا میر ابو الفتح فرزند میر مخدوم در سال ۶۷۹ فوت شده و بعید است که مرگ میر مخدوم در سال ۵۹۹ (۹۱ سال بعد)باشد.ذریعه،ج ۱۲،ص ۶۷
۱۲.در صفحهء ۸۸۶ کتاب حلل مـطرز و منتخب آن‌که هر دو از شرف الدین علی یزدی است معرفی شده.آغاز حلل مطرز این‌گونه نقل شده:«بعد از حمل و ثنای دانایی»در واقع این عبارت،آغاز منتخب آن است.حلل مطرز این‌گونه آغاز می‌شود:«بعد زا تیمّن و اعتصام بذکر خجسته فـرجام.»ذریعه،ج ۲۲،ص ۸۹۳
۲۲.در صـفحهء ۰۷۸۱ کتاب منهاج الاستقامه فی اثبات الامامه تألیف علامه حلّی معرفی شده است.نام درست کتاب،منهاج الکرامه است.چنانچه نویسنده در دیباچه تصریح می‌کند.
ذریعه،ج ۳۲،ص ۶۵۱
(به تصویر صفحه مراجعه شود) ۳۲.در صفحهء ۵۴۰۲ نام نویسندهء الهفواتت البادره فرش النعمه ابو الحـسن مـحمد ضبط شده.ظاهرا«غرس النعمه»درست است.
ذریعه،ج ۵۲،ص ۸۳۲
یادآوری:
در کشف الظنون چاپ بیروت«غرس»ضبط شده است.
۴۲.در صفحهء ۹۸۹ کتاب السر المصون فی شرح رساله بیون معرفی شده.ظاهرا السر المکنون صحیح است.چنانچه صاحب مرآت البـلدان ایـن‌گونه ضبط کرده است.
ذریعه،ج ۲۱،ص ۹۶۱ و ۰۷۱
۵۲.در صفحهء ۰۹۹ سعادت نـامه بـه ناصر الدین خسرو اصفهانی،متوفای ۱۳۷ نسبت داده شده.ظاهرا مراد،غیر از ناصر خسرو علوی،متوفای ۱۸۴ باشد که اشتباه است.
ذریعه،ج ۲۱،ص ۱۸۱
یادآوری:
در کشف الظنون چاپ بیروت نویسندهء سعادت نامه،ناصر خسرو اصفهانی معرفی شده و سال فوت او ۱۳۴ است.
۶۲.در لطائف الظـرائف آمـده است که رصد در زیج کـوشیار مـربوط به سال ۹۵۴ است و صاحب کشف الظنون از آن پیروی کرده است. شاید این تاریخ اشتباه باشد.زیرا خطیب(م ۳۶۴ هـ.ق)به واسطهء سه تن از مشایخ خود از او روایت می‌کند. بنابراین باید وفات او اوایل قرن پنجم باشد و رصد او نـیز بـاید با فاصلهء زیاد قبل از ۹۵۴ باشد.ذریعه،ج ۲۱،ص ۸۸
۷۲.در صفحهء ۶۹۲ به اشتباه تاریخ فوت ابو العباس جعفر بن محمد سال ۲۰۴ ضبط شده.حال آن‌که وی در سال ۲۳۴ فوت شده است.ذریعه،ج ۳،ص ۹۵۲
۸۲.در صفحهء ۴۸۳ نویسندهء تذکره الاحباب کمال الدین حسن فارسی معرفی شده.اما چـنانچه در فـهرست کتابخانه‌ای در مـصر آمده،نام صحیح نویسنده نظام الدین عبد العلی بیرجندی است.ذریعه،ج ۴،ص ۴۲
۹۲.در صفحهء ۴۲۴ کتاب التعلیل با جاله الوهم تألیف ابوریحان بیرونی مـعرفی گردیده.اما یاقوت در معجم الادباء از آن به التعلّل با حاله الوهم یاد می‌کند.ظاهرا«التعلل»به مـعنای تـشاغل درست اسـت.ذریعه،ج ۴،ص ۱۲۲
۰۳.در صفحهء ۶۴۲ پایان تألیف البصائر تألیف ظهیر الدین محمد نیشابوری سال ۷۷۵ ذکر شده است.با توجه به این‌که
آینه میراث » شماره ۳ (صفحه ۵)
نویسنده در کهولت سن از سـوی بـهرام شاه غزنوی،متوفای ۷۴۵ هـ.ق پیامی را برای سلطان سنجر سلجوقی برده است،ظاهرا زمان تألیف کتاب بـه پیـش از رسـاندن پیام باز می‌گردد.بنابراین ۷۷۵ سال کتابت نسخه است نه پایان تألیف.ذریعه،ج ۴،ص ۴۶۲
۱۳.حاجی خلیفه حاشیه کمال الدین حـسین اردبیلی(م ۰۵۹ هـ.ق)بر شرح جدید تجرید را اولین حاشیه بر آن دانسته است؛ درحالی‌که پیش از او محقق دوانـی(م ۷۰۹ هـ.ق)و صدر الدین(م ۳۰۹ هــ.ق)بر شـرح جدید تجرید حاشیه زده‌اند.
ذریعه،ج ۶،ص ۴۱۱
۲۳.در صفحهء ۰۷۱۱ می‌خوانیم: «عمده فی النحو لأبی نزار ملک الرافضه و النحاه حسن بن صافی بردون الترکی.»
جای تعجب است که صاحب کشف الظنون در غیر از این مورد در جای دیگر وصف«ملک الرافضه»و«ابن بردون ترکی»را ذکر نـمی‌کند.در منابع دیگر،برای این نویسنده-که به شافعی شهرت دارد-چنین وصفی ذکر نشده است؛مانند:معجم الادباء و وفیات الاعیان و مرآه الجنان و الشذرات و…
به خاطر نقل حاجی خلیفه،مرحوم صدر نیز در تأسیس الشیعه و الشیعه و فنون الاسلام او را از علمای شیعه شمرده است.مسؤولیت این مطلب بـر صـاحب کشف الظنون است.
ذریعه،ج ۶،ص ۳۳۲
یادآوری:
در کشف الظنون چاپ بیروت کلمه«الرافضه»نیست.بلکه «ملک النحاه»ذکر شده.همچنین«بردون ترکی»در پرانتز است. شاید منشأ اشکال شیخ آقا بزرگ،ایراد در استنساخ کشف الظنون است.
۳۳.در صفحهء ۰۵۶ حرز منسوب به حضرت امیر المؤمنین(ع) معرفی شده که این‌گونه آغـاز مـی‌شود:«اللهم یا من دلع لسان الصبح».مراد نویسنده،دعای صباح منسوب به امام علی(ع)است.
۴۳.در صفحهء ۰۵۹ کتاب زبده الاسرار به محمد بن شریف (به تصویر صفحه مراجعه شود) نسبت داده شده.امّا نویسندهء آن اثیر الدین است که در پایان کتاب هدایهء خـود بـه آن ارجاع داده است.ذریعه،ج ۷،ص ۷۷
۵۳.در صفحهء ۶۳۷ تاریخ فوت تقی الدین محمد بن معروف صاحب الدر النظیم فی تسهیل التقویم سال ۳۹۹ نوشته شده است.
این نویسنده،کتاب دیگری به نام حل التقویم دارد که کتابت آن به سال ۷۱۹ باز می‌گردد.بنابراین تـألیف آن پیـش از ۷۱۹ اسـت. از مقایسهء این تاریخ با ۳۹۹ بـه دسـت مـی‌آید که سال ۳۹۹ تاریخ کتابت الدر النظیم است نه سال فوت نویسنده.
ذریعه،ج ۷،ص ۷۶ و ج ۸،ص ۲۸
۶۳.در کشف الظنون سال فوت ابو الحسن طاهر بن عرب ۶۸۷ ضبط شده.ظاهرا این عدد تـصحیف ۶۸۸ اسـت؛زیرا وی شـاگرد محمد بن محمد جزری(م ۳۸۸ هـ.ق)است.
ذریعه،ج ۹،ص ۰۲۲
۷۳.در صفحهء ۲۴ کتاب الآداب الحمیده به مـحمد بـن جریر طبری(م ۰۱۳ هـ.ق)نسبت داده شده.وی صاحب تاریخ و تفسیر و از علمای اهل سنّت است.در واقع نویسندهء الآداب الحمیده محمد بن جریر طبری از علمای امامیه اسـت.دانشمندان زیـر مطالبی را از ایـن کتاب نقل کرده‌اند: تنوخی در الفرج بعد الشدّه،شهید اول در مجموعه‌اش،علامه مجلسی در اواخر مـفاتیح الغیب،کفعمی در المصباح.ذریعه،ج ۱،ص ۸۱
۸۳.در فهرست کتابخانهء آستان قدس رضوی نویسنده‌هء اثبات الواجب تعالی،تبریزی معرفی شده و تاریخ پایان تألیف آن سال ۰۷۹ ضـبط شـده اسـت.حال آن‌که نام نویسنده محمود بن محمد نیریزی است و پایان تألیف سال ۱۲۹ و مـاده تـاریخ پایان تألیف «اثبات واجبه»می‌باشد.
منشأ اشتباه فهرست کتابخانه،کشف الظنون است.
ذریعه،ج ۱،ص ۹۰۱ و ج ۳۱،ص ۹۵
یادآوری:
در کشف الظنون،صفحهء ۲۴۸ به پایان تألیف کتاب اشاره نشده است و تنها«نیریزی»به صـورت«تبریزی»نوشته شده.
آینه میراث » شماره ۳ (صفحه ۶)
۹۳.در صـفحهء ۹۳۲۱ نـویسندهء فتوح اعثم محمد بن علی معروف به اعثم معرفی شده است.ظاهرا نام درسـت نـویسنده- چنانچه یـاقوت ذکر کرده-چنین است:ابو محمد احمد بن اعثم.
ذریعه،ج ۶۱،ص ۹۱۱
۰۴.در صفحهء ۴۲۲ احمد بن یحیی-نویسندهء البحر الزاخر- از رجال قـرن دهـم خـوانده شده.درحالی‌که تاریخ فوت او ۰۴۸ است.ذریعه،ج ۱،ص ۳۵۵
۱۴.در صفحهء ۴۰۱ کتاب اشعار الخوارزمی تألیف محمد بن احمد بصری معرفی شـده.شاید ایـن عنوان،تصحیف اشعار الجواری است که یاقوت از آن نام برده یا تصحیف اشعار الحراب که ابـن نـدیم از آن یـاد می‌کند.ذریعه،ج ۲،ص ۸۰۱
۲۴.در صفحهء ۵۶۸۱ تاریخ فوت قاضی سنجان نویسندهء منظر الابصار سال ۱۴۸ نوشته شده است.
وی از فرزندان شاه سـنجان اسـت و منظومهء منظر الابصار را به امر میر علی شیر سروده و مثنوی دیگری را برای شاه اسـماعیل صـفوی سروده اسـت و تاریخ صحیح فوت او ۱۴۹ می‌باشد.
ذریعه،ج ۹،ص ۲۷۴
۳۴.در صفحهء ۱۹۵۱ می‌خوانیم که مجالس النفائس را شاه محمد بن مبارک قزوینی به ترکی تـرجمه کـرده است.حال آن‌که این کتاب در اصل،ترکی بوده و او را به فارسی ترجمه کرده است.
ذریعه،ج ۹،ص ۲۰۰۱ و ج ۹۱،ص ۲۷۳
۴۴.در صفحهء ۵۴۰۱ شرف نـامه بـه ابـو البرکات عبد المجید ملتانی نسبت داده شده است.درحالی‌که این اثر از فاروقی است.
ذریعه،ج ۹،ص ۵۱۱۱
۵۴.در صفحهء ۶۹۲۱ نویسندهء الفوائد البهائیه عماد الدیـن عبد الله بـن مـحمد حوام معرفی شده؛لیکن در کتابخانهء آستان قدس رضوی نسخهء کاملی از آن وجود دارد که نویسندهء آن عـبد الله بـن محمد بن عبد الرزاق است.ذریعه،ج ۲،ص ۷ و ج ۶۱،ص ۷۲۳
یادآوری:
ظاهرا میان نام نویسندهء نسخهء موجود در آستان قدس و نامی که در کشف الظنون آمده تـنافی وجـود ندارد.
۶۴.در صفحهء ۷۳۹ ساقی‌نامه به خواجه نصیر الدین طوسی نسبت داده شده که درست نـیست.شاید اشـعاری از او در مجموعه‌ای گردآوری شده و آن را ساقی‌نامه نامیده‌اند.
ذریعه،ج ۹،ص ۹۹۱۱
۷۴.حاجی خلیفه تاریخ فوت ابـن کـمونه صـاحب اللمعه الجوینیه را سال ۶۷۶ ضبط کرده است.وی کتاب مـذکور را در سـال ۹۷۶ به پایان رسانده است.بنابراین تاریخ صحیح همان است که در حوادث الجامعه آمده یـعنی ۳۸۶.ذریـعه،ج ۸۱،ص ۱۵۳
۸۴.در صفحهء ۳۷۵۱ نویسندهء المأخذ المتبع،جلال الدیـن حسین بـن ایاس نـحوی(م ۱۸۶ هــ.ق)معرفی شـده.ظاهرا نام درست او جمال الدین حسین بن ابـان از مـشایخ علامه حلی است. بلکه شاید او حسین بن بدر بن ایاز باشد که سـیوطی شـرح حال وی را نقل کرده است.ذریعه،ج ۹۱،ص ۸۱
۹۴.در ذیـل کشف الظنون،جلد ۲،صفحهء ۹۶۵ بـه اشـتباه کتاب منتخب اللغات به غیاث الدیـن هـندی نسبت داده شده.در حالی‌که نویسندهء آن سید عبد الرشید حسینی مدنی است.
ذریعه،ج ۲۲،ص ۸۲۴
۰۵.در ذیل کشف الظنون،جلد ۱،صفحهء ۲۴۴ مـی‌خوانیم که مـؤبد شاه مهتدی کتاب دبستان مـذاهب را بـرای اکـبر شاه(م ۴۱۰۱ هـ.ق)نوشته اسـت.اگرچه در مـورد نویسندهء کتاب اختلاف وجود دارد؛امـا آنـچه در بالا درست نیست،زیرا در آن حکایتهایی مربوط به سالهای ۴۴۰۱ و ۳۶۰۱ نقل شده است.
ذریعه،ج ۸،ص ۹۴
۱۵.در ذیل کشف الظنون،ج ۱،ص ۵۱۴ کتاب حـلال الغوامض بـه زین العابدین بن محمد باقر خـوانساری نـسبت داده شده ظـاهرا وی کـاتب نـسخه است و نویسندهء آن محمد بـن علی بن محمد باقر هزار جریبی است؛چنانچه فرزند او محمد حسین در آخر نسخهء مجمع العرایس می‌نویسد.ذریعه،ج ۷،ص ۸۷
۲۵.در ذیل کـشف الظـنون،ج ۱،ص ۸۶۴ تاریخ فوت محمد رضا بن اسماعیل شـیرازی سـال ۴۰۲۱ ضـبط شـده اسـت.در حالی‌که نویسنده در مدائن العـلوم سـال تولد خود را ۳۲۲۱ می‌نگارد.ذریعه،ج ۸،ص ۳۳۱
پی‌نوشت:
————–
(۱).ر.ک:مقدمه‌ء کشف الظنون.
درج در سایت: فروردین ۱۳۹۶
