خانه / سایر مطالب / مدیر سایت / تصحیح نام شاعران
سید حسن فاطمی موحد

تصحیح نام شاعران

مقاله ای از اینجانب در مجله کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره ۵۶ ـ ۵۷، خرداد و تیر ۱۳۸۱.

شیخ ‌ ‌‌‌آقـا‌ بزرگ تهرانی(۱۲۹۳-۱۳۸۹ ق)از کتابشناسان برجسته‌ای است که هنگام شناسایی آثار شیعیان متوجه اشـکالات‌ فـراوان‌ در‌ فـهرستها، تراجم و…، حتی کتابهای مرجع شده است و به مناسبت، در کتاب ارزنده الذریعه‌ الی تصانیف الشیعه آن ایرادات را تـذکر داده است.

از جمله امور مورد توجه‌ شیخ آقا بزرگ، بررسی‌ ثبت‌ نام شاعران در منابع مـختلف است و در این زمینه تـذکرات در خـور توجه زیادی می‌دهد.از آنجا که منابع دست اول و وزین مورد استفاده وی بوده و معمولا ایرادات آنها‌ به کتابهای دیگر نیز راه می‌یابند، مناسب دانستیم تذکرات اصلاحی ایشان را در نام شاعران در یکجا گرد آوریم.در صورتی کـه آن کتابها تحقیق و تصحیح شوند این نوشته نیز می‌تواند‌ سودمند‌ باشد.

تصحیح نام نویسندگان

دانلود مقاله ی «تصحیح نام شاعران»

قبلا تذکر چند مطلب لازم است:

الف)بنابراین است که اصلاحات را با دلیل ذکر کنیم.هر جا دلیل نیامده به این معنا است که خود شیخ-دست کم در آن قـسمت کـه آدرس‌ داده‌ایم-دلیلی‌ ذکر نکرده است.

ب)مطالبی که در این مقاله می‌آید عین ترجمه الذریعه نیست بلکه در موارد فراوان ناچار به تلخیص شدیم یا اینکه اشکال برگرفته و تلفیقی از چند جای‌ کتاب‌ است و گاه عـبارات الذریـعه را جا به جا کرده و در قالب دیگر عرضه داشتیم.

ج)نظر به اینکه شیخ آقا بزرگ کتابشناس برجسته‌ای بود، اشکالاتی که به صورت احتمال‌ بیان‌ می‌کند‌ نیز باید مورد توجه قرار‌ گیرد‌ از‌ این رو آنـچه را کـه ایشان به صورت احتمال بیان می‌کند نیز می‌آوریم.

د)جهت بیان هر اشکال، نام اشتباه شاعر را عنوان‌ قرار‌ می‌دهیم‌ و در ذیل آن، نام درست را بر‌ اساس‌ گفته آقا بزرگ می‌آوریم.

ه)روشن است که نمی‌توان اصـلاحات ایـشان را-هـر چند با قطع بیان کـند-بدون بـررسی مـجدد و دقیق‌ پذیرفت.هدف‌ ما‌ از این مقاله این است که با توجه به امکانات‌ بیشتر در عصر حاضر، تذکرات، مورد بررسی پژوهشگران قرار گیرد.

و)شیخ بـا عـلامت اخـتصاری به بسیاری از کتابها اشاره‌ می‌کند.در‌ مواردی‌ که نـام کـامل کتاب را یافتیم آن را می‌آوریم و در‌ غیر‌ این صورت خود علامت اختصاری را ذکر می‌کنیم.

خان حاتم برخوردار بیگ

جهانگیر شاه-پادشاه هند-وی را به عنوان‌ سفیر‌ نزد‌ شـاه عـباس اول فـرستاد و پس از بازگشت به قدری از دولت‌ صفوی‌ و ایران تجلیل کرد که جـهانگیر غضبناک شد.در برخی نسخه‌های تذکره نصر آبادی«خان حاتم»ضبط شده‌ که‌ صحیح‌ آن«خان عالم»است؛ چنان که در تذکره نصر آبـادی، ص ۵۶ و صـبح گـلشن، ص ۱۵۱‌ آمده است.(ج ۹، ص ۲۸۶).

عمر خیام

اگر چه«خیام»معروف است اما«خیامی»منسوب به«خیام» درست است.(ج ۹،‌ ص ۳۱۰)

رشکی قمی

معاصر غزالی مشهدی بـود.خوشگو در تـذکره‌اش از او در حرف «را»نام برده، حال آنکه«اشکی»درست‌ است.(ج‌ ۹، ص ۷۹ و ۳۶۰)

بهجت، محمد مهدی فروغ اصفهانی

در ریحانه الادب، ج ۱،‌ ص ۱۸۵«بهجت»تخلص‌ محمد مهدی فروغ اصـفهانی خـوانده شـده، در حالی که تخلص او«فروغ»است و «بهجت»تخلص پدر او‌ محمد‌ باقر اصفهانی است.(ج ۹، ص ۱۴۶-۹۱۴۷

ذهبی کاشانی، میر حیدر

در خـزانه عـامره، ص ۴۱۱‌ نـام‌ شاعر به صورت فوق آمده، در حالی که «ذهنی کاشانی» درست است.از ذهنی کاشانی در این‌ مـنابع‌ یـاد‌ شـده است: آتشکده آذر، ص ۲۴۳؛تغ، ص ۵۴؛تذکره میخانه، ص ۲۶۰؛خوان خلیل،‌ فهرست‌ کتابخانه دانشگاه، ج ۲، ص ۲۸۴.(ج ۹، ص ۳۴۲ و ۳۴۳)

شهاب جمندی، قاضی شهاب الدین

از مـعاصران‌ سـام‌ میرزا است و شرح حالش را در تحفه سامی، ص ۷۷ آورده،‌ اما‌ به غلط«جمندی»چاپ شده ۱ که «مرندی»درست است.«مرندی»در دانـشمندان آذربـایجان،‌ ص ۲۱۰‌ و تـذکره روشن، ص ۳۶۳ ذکر شده‌ است.(ج‌ ۹، ص ۵۵۶)

شفهیهیه، ابوالحسن علی بن حسین علی

شهید اول(م ۷۸۶)یکی از قصاید او‌ رادر‌ مدح اهل بیت شـرح کـرده‌ است.در‌ ریاض گاهی‌ از‌ او‌ به«شهیفیه»و گاهی به«شفیهیه»یاد می‌کند.ظاهرا دومی تصحیف‌ است.در‌ امل الآمل و مـجالس المـؤمنین «شـهیفیه»است.(ج ۹، ص ۵۶۲).

صادق سبزواری

شاید«سبزواری»در گلستان مسرّت،‌ تصحیف«شیرازی»است.‌ (ج ۹، ص ۵۷۹)

صالحی خراسانی

میر علی‌ شیر در مجالس النفائس،‌ مجلس‌ ۲، ص ۱۱۸ و ۲۹۰‌ شرح‌ حالش را آورده و غزل او را با تخلص«صالح»در ص ۲۹۰ ذکر کـرده،‌ امـا‌ اسم او در ص ۱۱۸‌ و در‌ صبح گلشن، ص ۲۴۴‌ به غلط«صالحی» ضبط شده‌ است‌ و نیز در تذکره حسینی، ص ۱۸۶«صـالحی کـتابدار» اسـت.(ج ۹، ص ۵۸۸)

رضائی رازی نوربخشی

«رضائی»در صبح‌ گلشن، ص ۱۷۷ آمده و آن‌ تصحیف«رضا»‌ است.نام دقیق‌ او‌ چنین‌ است:«شاه رضا بن شاه‌ بهاء الدوله».وی از اولاد شـاه قـاسم نـور بخش است.شرح حال او در آتشکده آذر، ص ۲۱۲‌ و تذکره خوشگو مسطور است.(ج ۹،‌ ص ۳۶۵‌ و ۳۶۹)

سالمی تفرشی

صبح گلشن، ص ۱۹۴‌ شرح حال او را آورده اسـت.گمان مـی‌کنم او را با سایلی قرشی اشتباه گرفته است.(ج ۹،‌ ص ۴۲۱)

رفیعا نایینی اصفهانی

در تذکره نصرآبادی، ص ۱۲۸ و تغ،‌ ص ۵۹‌ و صبح‌ گلشن، ص ۱۸۲ و ریحانه الادب نام شاعر بـه صـورت فوق آمده، اما در تذکره خوشگو و ریاض العارفین، ص ۱۳۱«رفیقا»ضبط شده که ظاهرا ایـن صـحیح است.(ج‌ ۹، ص ۳۷۷-۳۷۸)

خاتمی کسوئی

وی از خادمان خواجه کسوئی بوده.لطائف نامه، مـجلس ۲، ص ۴۹ و تـرجمه مـجالس النفائس توسط قزوینی، مجلس ۲، ص ۲۲۳ نام او را به اشـتباه«خاتمی»ثبت کـرده‌اند.اما‌ درست‌ آن«خاکی»است؛چنان که در مجالس النفائس ترکی آمده است. ۲  (ج ۹، ص ۲۷۷ و ۲۸۳)

جیشی آذربایجانی

از سوی شاه اسماعیل صفوی مـلقب بـه«ملک الشعرا»، و«گرز الدین» شد.در تـذکره روشـن نام او‌ بـه«جیشی»تصحیف‌ شـده و درسـت آن«حبیبی» است.(ج ۹، ص ۲۳۱)

حمید معمایی

قزوینی در ترجمه مجالس النفائس، مـجلس ۳، ص ۲۳۹ نـام او را «حمید»نوشته در حالی‌ که«جمشید»درست‌ است؛چنان که در لطائف نامه،‌ مجلس‌ ۳، ص ۶۹ می‌خوانیم.(ج ۹، ص ۲۶۷)

حامد کرمانی، اوحد الدیـن ابـو حامد بن ابی الفخر(م ۶۳۵)

شرح حالش در آثـار البلاد، ص ۱۶۴ و نفحات،‌ ص ۵۳۲ و حبیب السـیر،‌ ص ۶۷ و…آمـده.آتشکده آذر او را به اشتباه«ابو حامد» معرفی کـرده، در حـالی که«حامد»درست است.(ج ۹، ص ۲۲۸)

عذری یا عجزی تبریزی

در ایام شاه ابو تراب گلستانه ساکن اصفهان شد.در آتـشکده آذر،‌ ص ۳۱ و تـذکره روشن، ص ۴۴۶ و به نقل از آن در دانشمندان آذربـایجان، ص ۲۷۲«عـذری»ضبط شـده و در آتشکده یزدان، ص ۳۰۹ ۳

و تـغ، ص ۸۸«عـجزی»است.نام درست این شاعر«عصری»‌ اسـت‌ چـنان که‌ در تذکره نصر آبادی، ص ۳۰۶ و تغ، ص ۹۰ می‌خوانیم. (ج ۹، ص ۷۰۹ و ۷۲۵)

زمانی لاهیجی

چند سال شاگرد میر معزّ الدین محمد در یزد بود.در صـبح گـلشن،‌ ص ۱۹۱‌ و به پیروی از او قاموس الاعلام ترکی و ریـحانه الادب او را «زمـانی لاهیجی»نامیده‌اند؛اما نـام درسـت«زمانای ‌‌لاهـیجی»است؛‌ چنان که معاصر او نـصرآبادی در تذکره‌اش، ص ۳۹۹ چنین نام برده است.۴ (ج‌ ۹،‌ ص ۴۰۵ و ۴۰۷)

زینتی علوی محمودی، عبد الجبار علوی

معاصر محمود غزنوی ومسعود غزنوی است.لباب الالبـاب، ج ۲، ص ۳۹ وی را«زیـنتی»نامیده.ابوالفضل بیهقی در تاریخ خود، ص ۱۳۱ چاپ دکتر‌ فـیاض از او بـه«زینبی»یاد‌ کـرده‌ کـه ایـن صحیح است؛ زیـرا او بـنا به گفته سمعانی منتسب به آل زینبی در بغداد بوده است. شعر او در ترجمان البلاغه، حدائق السحر، لغت فـرس، لبـاب الالبـاب و…آمده است.شرح‌ حالش را اقبال در حواشی حدایق السـحر و دکـتر صـفا در تـاریخ ادبـیات ایـران، ج ۱، ص ۴۶۵ آورده‌اند.(ج ۹، ص ۴۰۸)

ریاضی کشمیری، احسن اللّه خان ملقب به فصحات خان

صبح گلشن،‌ ص ۱۸۷ به پیروی از نشتر عشق او را«ریاضی» نامیده، اما«راضی»درست است؛چنان که در تذکره روشن، ص ۲۳۳- ۲۳۴ می‌خوانیم، وی در دهه پنجم قرن دوازدهم درگذشت.(ج ۹، ص ۳۴۸ و ۳۹۷)

تقی اوحدی بلنبانی(۹۷۳-۱۰۳۰)

نصرآبادی او را«بـلنبانی»خوانده و«لنبان»را یکی از نواحی اصفهان شمرده است.در حالی که«بلیانی»درست است و شاعر از نوادگان اوحد الدین ابو عبد الله بلیانی صوفی(م ۶۸۰)است که در نفحات،‌ ص ۲۴۳ آمده است.

عده‌ای دیگر گمان کرده‌اند که این شاعر همان تقی کـاشی، مـؤلف تذکره خلاصه الاشعار است و او را«اوحدی کاشی»نامیده‌اند.

شرح حال«بلیانی»در آتشکده آذر، ص ۲۹۸ و تغ، ص ۳۳‌ آمده‌ است.(ج ۹، ص ۱۷۳)

عاشقی هروی

لطائف نامه،‌ مجلس‌ ۲، ص ۴۱«عاشقی هروی»نوشته، اما«عشقی هروی»درست است؛چنان که قزوینی در ترجمه مجالس النفائس، مجلس ۲، ص ۲۱۴ و حسینی در تذکره‌اش،‌ ص ۲۰۹‌ گفته‌اند.(ج ۹، ص ۶۷۳ و ۷۲۳)

گلشنی کاشی

علاوه بر‌ شاعر‌ خـطاط هـم بوده است.سام میراز در تحفه سامی، ص ۱۵۷ شرح حالش را آورده.در متن کتاب«کاشی» ۵ است، ولی در‌ فهرست‌ چاپی‌ آن«شیرازی»ذکر شده.ظاهرا«کاشی»از غلطهای نسخه است.(ج ۹، ص ۹۳۵)

تأثیر، محمد حسن

آیتی در آتشکده یزدان، ص ۲۷۹ نام شاعر را«مـحمد حـسن» دانسته و او را از نوادگان میرزا جعفر قـزوینی‌ خـوانده‌ که‌ در عصر شاه عباس حاکم یزد بوده است.ظاهرا او«محمد تأثیر»است و آیتی‌ در نام او و نام جدش به اشتباه افتاده؛زیرا بنا به نقل تذکره نصر آبادی، ص ۸۶‌ مـیرزا‌ جـعفر در دهه هشتم قرن یـازدهم از دنـیا رفت.(ج ۹، ص ۱۶۵)

عاصمی هروی

در لطائف‌ نامه، مجلس ۳، ص ۷۸«عاصمی»است.امادر ترجمه مجالس النفائس توسط قزوینی، مجلس ۳، ص ۲۵۴‌ و صبح‌ گلشن، ص ۲۷۳«عاصی»است.ظاهرا دومی درست است.(ج ۹، ص ۶۷۳ و ۶۷۴)

دوش باف، بهزاد بیک‌ بن‌ سهراب بیک قورچی

پدرش از غلامان شاه عباس اول بود.بهزاد در نستعلیق و نسخ‌ مـهارت‌ داشـت‌ و از این راه ارتزاق می‌کرد.شرح حالش در تذکره نصرآبادی، ص ۱۴۷ آمده است.

در تذکره‌ خوشگو نام او و نام پدرش تصحیف شده است.نام او را«دوش باف»و نام‌ پدرش‌ را«محراب‌ یک گرجی»نوشته است، در حالی که«دوستاق»درستاست.(ج ۹، ص ۳۳۱)

آقا بیگه جلایر

وی از زنان شاعر و معاصر‌ سلطان حسین بـایقرا اسـت.میر علی شـیر لودی در مرآت الخیال، ص ۳۳۶-۳۳۷‌ شرح‌ حالش‌ را ذکر و به غلط او را«آقا بیگه»نامیده است.نام درست«آفاق بیگه»است؛چنان که میر علی شیر‌ نـوایی‌ در‌ مجالس النفائس ذکر کرده است.(ج ۹، ص ۹)

شمشاد، ملا شمس الدین صفیر‌ تبریزی

میرزا صائب در بـیاض او را از شـاعران تـبریز شمرده، اما تذکره نصرآبادی، ص ۳۶۵ و آتشکده‌ آذر،‌ ص ۲۳۳ و تذکره روشن، ص ۳۹۲ او را از شاعران قم‌ شمرده‌اند‌ و او ار ماهر در صفیر(نوعی موسیقی)و‌ مانند‌ بهزاد‌ در نقاشی دانـسته‌اند.وی ‌ ‌مـلقب به«شمسا» است، اما‌ نام‌ او در شمع انجمن به«شمشاد»تصحیف شده است.(ج ۹، ص ۶۱۵)

بدرجا جرمی، فخر الزمان

بدر الدین‌ چـاچی(شاشی)از شـاعران سـلطان محمد تغلق‌ شاه‌ و شاهان‌ دیگر‌ هند‌ در دهلی و ملقب به«فخر الزمان»بود‌ و همانجا از دنیا رفت.خود او دیوانش را در سـال ۷۴۵ جمع آوری‌ کرد‌ و طبق فهرست مجلس، ج ۳،‌ ص ۲۷۳ نسخه‌ای از‌ آن‌ در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود‌ و قـصایدش را بنولکشو چاپ کرده‌اند.تخلص او در غـزلهایش«بدرچاچ»است.اما تـذکره خوشگومیان او و بدر‌ جاجرمی‌ اشتباه کرده است.(ج ۹، ص ۱۲۸)

بایزید

ملازم سلطان‌ میرزا بایقرا بوده‌ و عنوان فوق را قزوینی‌ در‌ ترجمه مجالس النفائس مجلس ۱، ص ۱۹۳ ذکر کرده.اما چنان که در لطائف نامه،‌ مجلس‌ ۱، ص ۱۹ آمده نام وی«برندق»است.(ج‌ ۹،‌ ص ۱۲۵)

صبیحی سمرقندی

تذکره حسینی،‌ ص ۱۸۸ نام فوق‌ را ذکـر و او را از زهاد خوانده است.گمان می‌کنم او را با صبحی کشمیری‌ یا‌ صبحوحی سمرقندی اشتباه کرده است.(ج ۹،‌ ص ۵۹۸)

صالح مشهدی،‌ مولانا‌ میرک

در مطلع الشمس،‌ ج ۲، ص ۴۳۶ به غلط«صالح مشهدی»آمده، اما «صالحی مشهدی»درست است.شرح حال او در مجمع الخواص ۴،‌ ص ۴۸‌ و آتشکده آذر، ص ۸۶ ذکر شده‌ و شـعرش‌ در‌ گـلستان‌ مسرت،‌ ص ۲۷۷ و پژمان، ص ۲۶۳ آمده است.(ج ۹، ص ۵۹۰)

صفی نیشابوری، صفی الدین

شعر او در آتشکده آذر، ص ۸۶ ذکر شده و شعرش در گلستان مسرت،‌ ص ۲۷۷ و پژمان، ص ۲۶۳ آمده است.(ج ۹، ص ۵۹۰)

صفی نیشابوری، صفی الدین

شعر او در آتشکده آذر، ص ۱۳۸ ذکر شده و گمان می‌کنم با صنعی نیشابوری اشتباه شده‌ است.(ج‌ ۹، ص ۶۱۷)

انصاف خراسانی هـندی، مـحمد ابراهیم

تذکره سرخوش، ص ۸ و تذکره روشن، ص ۷۹ و صبح گلشن، ص ۴۵ نام شاعر را محمد ابراهیم نوشته‌اند، اما معاصر او‌ شیر‌ علی لودی(م ۱۱۰۲)در مرآت الخیال، ص ۳۰۴ و ۳۰۵«محمد مقیم»نوشته که این درست است.(ج ۹، ص ۱۰۸)

خواجه خورد، خسرو سمرقندی

مجالس النفائس، مجلس ۶،‌ ص ۱۱۴ عنوان فـوق را اشـتباهی‌ به‌ جای«خواجه خسرو»نوشته، اما در صفحه ۲۸۶ درست ضبط شده است.خواجه خسرو سمرقندی قاضی سمرقند و مدرس مدرسه‌ الق بیگ میرزا بود.(ج ۹، ص ۲۹۴)

میر مختوم‌ نیشابوری(م‌ ۸۳۰)

شاگرد شاه قاسم انوار‌ بود‌ و محبت نامه میر غیاث الدین عـلی تـرخان را بـه نظم درآورد.به تکفیر او توسط مـعاصرانش، شـاهرخ وی را بـه زندان افکند.شرح حال و اشعار او در لس، ص ۱۸۰؛مجمع‌ الفصحاء،‌ ج ۲، ص ۳۴؛ریاض العارفین، ص ۲۳۶ و ریحانه الادب، ج ۳، ص ۵۰۰ آمده است.

نویسنده مجالس النفائس، مجلس ۱، ص ۸ و ۱۸۴ نام او را سید محمد خوانده‌ و بیان داشـته‌ کـه چـون عهده‌دار خدمتگذاری قاسم انوار شد او را«میرمخدوم»نامید.این مطلب در ریـحانه الادبـ، ج ۴، ص ۱۳۳‌ به نقل از سفینه الشعراء، ص ۲۷۲ نیز آمده است.بنابراین شاید«مختوم»تصحیف«مخدوم»باشد. (ج‌ ۹،‌ ص ۱۰۱۸)

تمکین کرمانشاهی(ت ۱۰۸۵)

صبح گلشن، ص ۹۰ او را کرمانشاهی خوانده و در پی اشتباه او قاموس الاعلام ‌‌ترکی‌ و ریحانهالادب همین اشـتباه را مـرتکب شـده‌اند.حال آنکه«کرمانی»درست است.وی از قصبه بم کرمان‌ و از‌ نوادگان شاه نعمت الله ولی کرمانی اسـت.شرح حال این شاعر دریغ، ص ۳۳ و ریاض‌ العارفین، ص ۷۷ آمده است(ج ۹، ص ۱۷۶)

امنی یزدی، میرزا محمد

شرح زندگی او‌ در مجمع الخواص، ص ۲۷۸‌ آمده و امتی تربتی خراسانی شـاعر دیـگر اسـت که شرح حال او در تذکره نصر آبادی، ص ۲۶۱ و صبح گلشن، ص ۳۸ آمده و هر دو دارای دیـوان شـعر هستند.اما‌ نویسنده تذکره روشن در ص ۷۱ در مورد آن دو اشتباه کرده و هر دو را«امنی یزدی»نامیده است.(ج ۹، ص ۹۵ و ۹۶)

امین تبریزی

نام درست شاعر«امنی تبریزی»است، بر خـلاف آنـچه در‌ دانـشمندان‌ آذربایجان، ص ۵۳ آمده.شرح حال امنی تبریزی در مجمع الخواص، ص ۲۷۸ مذکور است.(ج ۹، ص ۹۶ و ۱۰۴)

امینی تبریزی

وی معاصر سام مـیرزا اسـت.محمد عـی تربت در دانشمندان آذربایجان، ص ۵۴‌ شاعر را«امینی»خوانده، حال آنکه«امین»درست است.(ج ۹، ص ۱۰۴ و ۱۰۶)

اسیری ترک

در حاشیه لطائف نامه، ص ۸«اسیری»آمده، در حالی کـه«امیری» درسـت اسـت.(ج ۹، ص ۷۵)

برقی استرآبادی، خواجه غیاث الدین محمد

در شمع‌ انجمن و آتشکده آذر، ص ۱۵۱ چنین آمده، اما«بزمی» درست است.ج(۹، ص ۱۳۳ و ۱۳۴)

جمال هروی

از نزدیکان عـبد الرحـمن جامی است.در ترجمه مجالس النفائس توسط قزوینی، مجلس ۴، ص ۲۷۸‌ نام‌ شاعر به صورت فـوق آمـده،‌ امـا‌ «جلال‌ هروی»درست است؛چنان که در لطائف نامه، مجلس ۴، ص ۱۰۴ و تذکره روشن، ص ۱۴۰ آمده است.(ج ۹، ص ۲۰۱ و ۲۰۴)

حباب اصفهانی،‌ میرزا فـتح الله خوزانی

به فـرمان شاه اسماعیل در‌ جنگ‌ ماوراء النهر شرکت کرد و در همانجا کشته شد. معاصرش لطفعلی در آتشکده آذر، ص ۳۷۱ شرح حـالش را نـگاشته، امـا‌ در‌ آنجا‌ به اشتباه به جای«جناب»، «حباب» نوشته شده و تاریخ قتل‌ او نیز اشتباهاست.در آفتاب عالمتاب و تـذکره روشـن، ص ۱۶۵ نیز اشتباه نوشته شده است.(ج ۹، ص ۲۰۵‌ و ۲۲۹)

جمال همدانی

صبح گلشن، ص ۱۰۶ نام شاعر را«جمال»نوشته، اما«جلال» درست اسـت.(ج ۹،‌ ص ۲۰۴)

مرشد یـزدجردی(م ۱۰۳۰)

وی در بـروجرد به دنیا آمد.برخی شرح حال نگاران او را «یزدجردی»خوانده‌اند و آن‌ تصحیف«بروجردی»است.(ج‌ ۹،‌ ص ۱۰۳۰)

عیشی ساوجی، قاضی عیسی بن خواجه شـکر الله

تغ، ص ۹۴ تـخلص‌ ایـن‌ شاعر‌ را«عیشی»نامیده، اما«عیسی» درست است.(ج ۹، ص ۷۷۸-۷۷۹)

عشرت فروشانی، علی بن عین علی

شاگرد حسن علی بن‌ عبد‌ اللهـ‌ شـوشتری بود و در مشهد وفات یافت.در بعضی فهرستها دیده‌ام که دیوان او چاپ‌ شده‌ است.شرح حال او در تغ، ص ۹۰ و تذکره روشـن، ص ۴۵۵ و تـذکره‌ نصر‌ آبادی، ص ۳۳۸ آمده است.در تغ، ص ۹۰ نام او«عشرت»ضبط شده، در حالی که«عشرتی»درست‌ است.(ج‌ ۹، ص ۷۲۱)

فرهی

نصر آبـادی در تـذکره‌اش، ص ۳۷۸ به عنوان«ملاهی فرهی رشتی»از او‌ یاد‌ کرده.گمان‌ مـی‌رود«فرهی»اشتباه نـسخه اسـت.نصر آبادی قطعه‌ای از او نقل کرده که نشان مـی‌دهد تـخلص او«فریبی»است:

همین بس‌ است‌ گلم را میان لاله رخان

که بلبلی چو فریبی خوش نوا دارد

قطران ترمذی

نام فوق‌ در‌ صبح گلشن، ص ۳۳۴ آمـده.ظاهرا آن را از تـذکره دولتشاه گرفته و درست آن«قطران تـبریزی»است.(ج‌ ۹،‌ ص ۸۸۵ و ۸۸۶)

معین سبزواری

شرح حـال او با ایـن عـنوان در صـبح گلشن،‌ ص ۴۳۳ امده.شاید «سبزواری»تصحیف«شیرازی»باشد.(ج ۹، ص ۱۰۷۷)

عبد الغفار هروی

معاصر و مصاحب عـبد القـهار بود.شرح حالش در مجالس‌ النفائس،‌ مجلس ۲، ص ۳۰ و ۲۰۳ مذکور است.در حاشیه برخی نسخه‌های آن‌ «عـبد‌ الغـفار»نوشته شده، اما«عبد الرزاق»درست است.(ج ۹، ص ۶۸۷‌ و ۶۹۱)

روحی سمرقندی

ریاض العارفین، ص ۳۳۱ شـاعر را«روحی»نامیده‌ که‌ تصحیف است.

در مـنابع مـختلف«روحانی»ضبط شده است؛مانند مجمع الصفحا، ج ۱، ص ۲۴۰، نـام‌ کـامل‌ شاعر«حکیم ابوبکر محمد بن علی‌ روحانی»است‌ و معاصر‌ بهرام‌ شاه‌ و سلطان شمس الدین بـوده اسـت.(ج‌ ۹،‌ ص ۳۸۶ و ۳۸۸)

رامیان اصفهانی، میرزا محمد علی بـن عـبد الله

طبابت را‌ نـزد‌ برادرش محمد نـصیر آمـوخت.آتشکده آذر، ص ۳۷۸ شرح حال و اشعار‌ او را آورده و در‌ مـتن‌ از او بـه«رامیان»نام برده، ولی در فهرست«رهبان»آمده که دومی صحیح است؛چنان که در‌ تذکره‌ روشن، ص ۲۶۶ می‌خوانیم.(ج ۹،‌ ص ۳۹۴)

ساقی چرکسی، لطف علی‌ بـیگ‌ بـن اسماعیل

شمع انجمن او‌ را‌ به اشتباه«ساقی»نامیده، تخلص درست او «سـامی»است.شرح حـالش در صبح گـلشن، ص ۱۹۶ و تـغ،‌ ص ۶۳ و آتـشکده آذر، ص ۱۴‌ آمده‌ است.(ج ۹،‌ ص ۴۲۳)

سائلی خراسانی

اصل او از عراق‌ اسـت و دانش را در خراسان فراگرفت و در معما، خط و موسیقی مهارت داشت.شرح‌ حالش‌ در مجالس النفائس، مجلس ۳، ص ۶۶‌ و ۲۳۸‌ آمده.در‌ ص ۶۶ و در‌ صبح گـلشن، ص ۱۹۶«سـائلی» ضبط شده که اشتباه است، بـلکه«سالمی»صحیح اسـت.(ج ۹، ص ۴۲۱)

ساعا تـبریزی، مـحمد‌ صالح

در عـصر‌ شاه جهان(م ۱۰۷۶)بـه هـند سفر کرد.نام او‌ در‌ تدکره‌ نصرآبادی،‌ ص ۳۰۸‌ و تذکره خوشگو، «سیار»ضبط شده، اما«ستّار» درست است؛چنان که در دانشمندان آذربایجان، ص ۱۷۴ و تذکره حـسینی، ص ۱۵۷ و تـذکره سـر خوش، ص ۴۷ آمده.(ج ۹،‌ ص ۴۳۰-۴۳۱ و ۴۸۰)

شایان گکهر

در تذکره حسینی، ص ۱۷۷ نام این شـاعر بـه اشـتباه«شایان»نوشته شـده، امـا«شادمان»درست اسـت؛چنان که در تذکره سرخوش، ص ۵۹-۶۰ تذکره خوشگو و تغ، ص ۶۹ آمده‌ است.دیوان‌ او در لاهور چاپ شده است.(ج ۹، ص ۴۹۱-۴۹۲)

شجاع اصفهانی، سید شجاع الدین محمود بن خلیفه سلطان بن خلیفه اللّه

تذکره روشن، ص ۳۴۰ به صورت فوق، شـجاع اصفهانی را‌ به‌ اشتباه نوه خلیفه اسد اللّه دانسته است.بلکه وی پسر برادر خلیفه اسد الله است.شرح حال او در آتشکده آذر، ص ۱۷۸ و تغ،‌ ص ۷۰ آمده است.(ج ۹، ص ۵۰۷)

شرقی قزوینی، نظام الدین احمد بن مولانا مشقی

در تذکره نصرآبادی، ص ۲۶۱«شرقی»آمده، اما«شرمی»درست است؛چنان کـه در تـذکره نصرآبادی، ص ۴۷۹ و آتشکده آذر، ص ۲۲۶‌ و پژمان، ص ۲۳۹ می‌خوانیم.(ج‌ ۹،‌ ص ۵۱۸)

مجد الدین دایه رازی

نام فوق در آتشکده آذر، ص ۲۱۶ است.نام درست«نجم الدین» است.شرح حالش در این منابع است:نفحات الانس، ص ۳۸۹؛عشاق، ص ۱۱۰؛تذکره خوشگو؛تذکره حسینی، ص ۳۴۷، ریاض‌ العارفین،‌ ص ۱۴۸؛بهش ۱، ص ۳۲۰ و گلشن، ص ۵۰۷(ج ۹، ص ۹۶۰ و ۱۱۴۶)

مقیم شیرازی، قوچی بن ملاقیدی

صبح گـلشن، ص ۴۴۱ نـام او را«قوچی بن ملاقیدی»ذکر کرده، اما «فوجی نیشابوری»درست‌ است.(ج‌ ۹، ص ۱۰۹۲)

نسیمی نیشابوری

معلم و خطاط نیز بود.در تذکره دولتشاه ۵ و گلستان مسرت، ص ۵۱۷ و قاموس الاعلام‌ ترکی و فهرست سپهسالار، ج ۲، ص ۶۵۹ «نسیمی»ذکر شده، امـا‌ ظـاهرا«سیمی»درست‌ است.(ج‌ ۹، ص ۱۱۸۷)

نشاء مشهدی

نام فوق در صبح گلشن، ص ۵۱۷ و هـدایه العـارفین، ج ۱، ص ۵۶۸‌ و ‌‌مطلع‌ الشمس، ج ۲، ص ۴۴۸ آمده، اما صحیح«نشاط»است. (ج ۹، ص ۱۱۹۰)

همای شیرازی،‌ محمد‌ علی

در مجمع الفصحا، نام شاعر«محمد علی»ضبط شده که درست نیست.این مطلب را نواده او جلال همایی‌ در مقدمه دیوان جدش «طـرب»و در مـقاله‌ای در مجله ارمغان، ش ۱۰، ص ۲۱۸ یادآور شـده اسـت.(ج‌ ۹،‌ ص ۱۲۹۶)

رهبری شاملو، سلطان علی بیگ نواده علی قلی خان شاملو

شرح حالش در تذکره نصر آبادی، ص ۲۷ و آتشکده آذر، ص ۱۴ و تذکره خوشگو و تغ، ص ۶۱ با‌ نام«رهی شاملو»آمده، اما در تذکره حسینی، ص ۱۳۵ به اشتباه«رهبری»ضبط شده است.(ج ۹، ص ۳۹۴ و ۳۹۵)

ریاض بروجردی، میرزا جعفر

مجمع الفصحاء او را بـه اشـتباه بروجردی خوانده، بلکه او همدانی است؛چنان‌ که‌ در مآثر و آثار می‌خوانیم.وی در موسیقی، خط نسخ و شکسته، نجوم و حساب مهارت داشت و غزلیاتی به فارسی و عربی دارد.دیوان غزل او در سال ۱۳۱۳ ش با‌ تصحیح‌ سید نصر الله تقوی بـه چـاپ رسید.(ج ۹، ص ۳۹۶)

محمد شرقی

در تـحفه سامی، ص ۷۴ و مجمع الخواص ۳، ص ۵۹«شرقی» ضبط شده که ظاهرا غلط است و«شرفی»درست است؛زیرا‌ او‌ با شرف الدین قرابت دارد و مـنسوب به او است.(ج ۹، ص ۹۹۸)

محمود شرفی

در بعضی نسخه‌های مجمع الخواص«محمود شرفی»آمده که از غلط نسخه اسـت و«مـحمد»درست اسـت؛زیرا سام میرزا پیش‌ از‌ صاحب‌ مجمع الخواص می‌زیسته و از‌ او‌ به«محمد»یاد‌ کرده است.

وقار شیرازی(۱۲۳۲-۱۲۹۸)

مثنوی این اثر، مثنوی عرفانی و حکایات و تفسیر احادیث هـمانند ‌ ‌مـثنوی معنوی است، در واقع برای حاج ملا‌ محمد‌ است‌ و نسخه‌ای از آن (کتابت ۱۲۷۴ ق)در کتابخانه‌ مـجلس‌ اسـت.نسخه‌ای از آن ار در کـتابخانه ملک بدون تاریخ دیدم که مربوط به اواخر قرن سیزدهم است.بر آن توسط‌ کاتب‌ نوشته‌ شـده بود که برای وقار شیرازی است، اما این مطلب‌ اشتباه است؛زیرا تخلص سـراینده این اشعار«همام» است.وی در اطـراف رفـع شبهه‌ای می‌گوید:

چون بر توفیق بر گوای همام

تا نیفتد‌ و هم‌ در سودای خام

همچنین می‌گوید:

تو سن عزم اندر آور در لگام

تا ربایی‌ گوی‌ دولت ای همام

یادآوری:شاعر این مثنوی غیر از ملامحمد بن آخوند ملا محسن متخلص به«همامی اصفهانی»متولد ۱۲۸۲‌ است‌ که‌ در تذکره شعراء معاصر اصفهان، ص ۵۳۳-۵۳۵ از او یـاد شده است.(ج‌ ۱۹،‌ ص ۹۸)

شعله اصفهانی، مثنوی یوسف و زلیخا

ناظم، این مثنوی را در سال ۱۱۷۵ در ۵۱‌ سالگی‌ و در چهل روز به نظم درآورده است.نسخه‌ای از آن به شماره ۱۲۰۴ در کتابخانه‌ مجلس‌ نگهداری می‌شود.این کتاب برای شعله گلپایگانی است، اما نویسنده فهرست کتابخانه مجلس وی‌ را‌ هـمان‌ شـعله اصفهانی دانسته که درست نیست.(ج ۱۹، ص ۳۴۷)

میرفندرسکی، نظم اللثالی

برخی«نظام اللثالی»را به میرفندرسکی‌ نسبت‌ داده‌اند، در حالی که ناظم آن امیر ابو القاسم مشهدی خراسانی(زنده در ۱۰۸۳)است.این‌ اثر‌ منظومه‌ای‌ در علم تجوید است.(ج ۲۴، ص ۲۲۵)

سیاهی اندجانی

نام او خدادوست و نواده کلان بیگ انـدجانی‌ اسـت‌ و در سال ۹۷۹ درگذشت.نام او در گلشن، ص ۱۹۷ و قاموس‌ ترکی‌ و ریحانه الادب «سپاهی»ضبط شده که این صحیح است.امادر تذکره خوشگو فوت او ۹۷۳ و نام‌ او«سیاهی»است.(ج‌ ۹،‌ ص ۴۸۱ و ۴۲۸)

حسین حلاج

دیوان او شامل غزلیات و ترجیع بند در‌ موضوع‌ معار فو قصایدی در مدح ائمه(ع)است.دیوان در بمبئی چـاپ شـده، اما به حسین حلاج نسبت داده‌ شده‌ است:با اینکه در آن تصریح شده که دیوان برای حسین خوارزمی است.بله،‌ در‌ آن از حلاج فراوان نام برده شده‌ و خود‌ را به او تشبیه کرده است.

گمان می‌کنم‌ نام‌ کـامل شـاعر«کمال الدیـن حسین بن حسن خوارزمی» اسـت کـه در مـجالس النفائس، مجلس‌ ۱،‌ ص ۹ و ۱۸۵ از‌ او‌ نام برده‌ شده‌ و حنیفهای هرات او را تکفیر کردند‌ و ازبکها او را در سال ۸۳۷ یا ۸۴۰ به قتل رساندند.وی شاگرد‌ اوبالوفاء‌ صوفی بود و از جمله اثـار‌ او شـرح مـثنوی مولوی‌ است.(۹،‌ ص ۲۵۱)

خواجه نصیر الدین طوسی(م‌ ۶۷۲)،‌ مثنوی مدخل منظوم

این مـثنوی در نـجوم است و پس از حمد الهی چنین‌ آغاز‌ می‌شود:

مرد دانا سخن ادا نکند

تا بنام‌ حق‌ ابتدا نکند

فهرستها به‌ غلط‌ این اثر را به‌ خواجه‌ نصیر الدین طـوسی نـسبت دادهـ‌اند، در حالی که سراینده آن عبدالجبار خجندی است که‌ برای‌ جمال الدیـن ابوالمحامد محمد بن نور‌ الدین‌ به نظم‌ درآورده‌ و پایان نظم آن جمادی‌ الثانی ۶۱۶ است.[پایان نظم با تاریخ حیات خـواجه نـصیر الدیـن طوسی نمی‌خواند.](ج ۱۹، ص ۲۹۰-۲۹۱)

شمس تبریزی،‌ مثنوی مرغوب القلوب

بارها این اثر در‌ گنجینه‌ عرفان‌ ۶ در لکهنو‌ چـاپ شـده و به‌ شمس تبریزی نسبت داده شده که صحیح نیست؛زیرا شمس تبریزی در سال ۶۴۵ شهید شد، اما‌ این‌ اثـر‌ در سـال ۷۵۷ بـه نظم درآمده است.(ج‌ ۱۹،‌ ص ۲۹۳)

پانوشتها:

۱.«جمندی»را نه‌ در‌ متن و نه در فهرست تحفه سامی نیافتیم.

۲.در الذریعه، ج ۹، ص ۲۸۳ به نـقل از تـرجمه مـجالس النفائس توسط قزوینی، ص ۲۲۳«خاکی»ضبط شده است.

۳.آقا بزرگ در‌ ج ۹، ص ۷۲۵ به آتشکده یزدان، ص ۱۰ ارجاع داده است.

۴.این مطلب در تذکره نصر آبـادی، ص ۳۹۵ مـذکور است.

۵.در تـحفه سامی«کاشانی»است نه«کاشی».

۶.گنجینه عرفان مجموعه‌ای از چند رساله است:مثنوی‌ای‌ از‌ عطا، بی سرنامه، مثنوی بوعلی قلندر، مرغوب القـلوب، مـثنوی رجا، رموز الحقیقه (الذریعه، ج ۱۸، ص ۲۴۷).

همچنین ببینید

آینه پژوهش

لغزش ها در تاریخ بارگاه سیدالشهدا(ع)

مقاله ای از اینجانب در مجله ی مجله آینه پژوهش، شماره ۹۶، بهمن و اسفند …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

*

code